Το τελευταίο διάστημα, η ελληνική κοινωνία παρακολουθεί «μουδιασμένη» τις δολοφονίες γυναικών, από τους συζύγους και τους συντρόφους τους. Εγκλήματα που κάποιοι τα απέδωσαν στη «ζήλια», άλλοι στην «κακιά στιγμή» και άλλοι τα χαρακτήρισαν ως «εγκλήματα πάθους». Υπήρξαν και περιπτώσεις που οι δράστες επικαλέστηκαν ψυχολογικά προβλήματα, προκειμένου να έχουν μία πιο ευνοϊκή ποινική μεταχείριση. Κοινό σημείο όλων των περιπτώσεων, είναι ότι τα θύματα ήταν γυναίκες.
Γυναίκες, που ζούσαν επί χρόνια τον εφιάλτη της έμφυλης βίας, χωρίς να έχουν το κουράγιο, το θάρρος, να το καταγγείλουν ή ακόμα χειρότερα δεν είχαν ένα χέρι βοηθείας από το οικείο περιβάλλον τους. Μία συμπεριφορά που τα αίτιά της, θα μπορούσαν να αναζητηθούν σε χρόνια εδραιωμένες στερεοτυπικές αντιλήψεις που διέπουν την ελληνική κοινωνία, ιδίως σε πιο «παραδοσιακές οικογένειες». Άλλες γυναίκες, «τόλμησαν» να ζητήσουν διαζύγιο ή να αρνηθούν να βγουν, να συναντήσουν κάποιον. Γυναίκες που οι επιλογές και τα δικαιώματά τους, δεν εισακούστηκαν, δεν έγιναν σεβαστά εξαιτίας του φύλου τους. Έμφυλοι ρόλοι που καθορίζουν συμπεριφορές και πρότυπα, με οδυνηρά, συχνά αποτελέσματα.
Οι περιπτώσεις αυτές δεν είναι απλώς δολοφονίες ή ανθρωποκτονίες. Είναι γυναικοκτονίες. Πρόκειται για ανθρωποκτονίες γυναικών που έγιναν από πρόθεση, επειδή ακριβώς είναι γυναίκες. Δεν είναι ένα σύγχρονο φαινόμενο. Υπήρχε πάντα. Αυτό που έχει αλλάξει είναι ότι πλέον μπορούμε να τις προσδιορίσουμε με αυτό τον τρόπο, έστω και αν στη χώρα μας δεν υπάρχει αναγνώριση αυτού του όρου.
Τι εννοούμε λέγοντας «γυναικοκτονία»
Το 1801, εμφανίζεται για πρώτη φορά ο όρος γυναικοκτονία (femicide), στο βιβλίο του John Corry, A Satirical View of London. Ένας όρος που χρησιμοποιήθηκε, προκειμένου να περιγραφεί η δολοφονία μίας γυναίκας. Χρειάστηκαν βέβαια πολλά χρόνια, μέχρι το 1976, ώστε να χρησιμοποιηθεί εκ νέου αυτή η έννοια, από την εγκληματολόγο Diana E.H. Russel, για να επισημάνει τις διακρίσεις και τη βία κατά των γυναικών. Αντίστοιχα, το 1992 οι Russel και Radford προσδιορίζουν την «γυναικοκτονία» ως μία μισογυνιστική δολοφονία γυναικών από άνδρες, με τον Radford να την κατατάσσει ως μία μορφή σεξουαλικής βίας.
Στη συνέχεια, η Russel (2001) προσάρμοσε τον ορισμό της ως «τη δολοφονία γυναικών από άνδρες, επειδή είναι γυναίκες», αναγνωρίζοντας ότι πολλά κορίτσια και θηλυκά βρέφη είναι θύματα γυναικοκτονίας. Υποστήριξε επίσης, ότι σε αυτά τα εγκλήματα μπορούν να συμμετέχουν και νεαρά αγόρια, επισημαίνοντας ταυτοχρόνως την ανισότητα μεταξύ των δύο φύλων, καθώς και την ανδρική εξουσία και κυριαρχία πάνω στις γυναίκες (PATH, MRC, WHO, 2009).
Σήμερα, με την έννοια αυτή αναφερόμαστε στις δολοφονίες γυναικών, εξαιτίας του φύλου τους και οι οποίες διαπράττονται ή γίνονται ανεκτές τόσο από ιδιώτες όσο και από δημόσιους φορείς. Ένας όρος, που περιλαμβάνει και τις δολοφονίες γυναικών και κοριτσιών για λόγους τιμής («εγκλήματα για λόγους τιμής») και λοιπών μορφών δολοφονίας, όπως και εκείνων των περιπτώσεων που πραγματοποιούνται στο πλαίσιο ενόπλων συγκρούσεων ή του οργανωμένου εγκλήματος (Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων). Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, μιλώντας για τους θύτες του φαινομένου, περιλαμβάνει και τις γυναίκες, συνήθως μέλη της ίδιας οικογένειας, που συνεργούν πολλές φορές στην τέλεση του εγκλήματος.
Καθημερινά, σε όλο τον κόσμο δολοφονούνται πάνω από 135 γυναίκες κατά μέσο όρο, από –πρώην- συντρόφους και συζύγους ή από κάποιο μέλος της οικογένειάς τους. Κάθε χρόνο, 2.600 γυναίκες χάνουν τη ζωή τους στην ΕΕ από ενδοοικογενειακή βία, όταν το 82% των περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας έχει θύματα τις γυναίκες (ΚΕΘΙ,2020). Σε μελέτη της FRA (2014), που διεξήχθη σε 28 μέλη κράτη της ΕΕ, υπογραμμίζεται ότι πενήντα γυναίκες δολοφονούνται κάθε βδομάδα, στην ΕΕ από νυν ή πρώην συντρόφους τους. Το 2018, πολλές ευρωπαϊκές χώρες παρουσίασαν εξαιρετικά υψηλό ποσοστό στις καταγραμμένες περιπτώσεις γυναικοκτονίας, με τα υψηλότερα ποσοστά να σημειώνονται στην Γερμανία (147), στο Ηνωμένο Βασίλειο (139), στη Γαλλία (121) και στην Ιταλία (115).
Το φαινόμενο της γυναικοκτονίας φαίνεται να λαμβάνει εξαιρετικά ανησυχητικές διαστάσεις στην Ευρώπη μετά την άρση των lockdown. Παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχουν μέχρι στιγμής, επίσημα στατιστικά στοιχεία σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, τα στοιχεία που έχουν κατατεθεί από οργανισμούς και συλλόγους, φανερώνουν μία αποκαρδιωτική εικόνα.
Στην Ισπανία, το διάστημα 14 Μαρτίου έως τις 15 Απριλίου 2020, σημειώθηκε 31% αύξηση στις κλήσεις στη γραμμή βοήθειας 016, σε σχέση με την ίδια περίοδο το 2019. Το Υπουργείο Εσωτερικών της Ισπανίας, αναφέρει ότι το ίδιο διάστημα, οι αστυνομικές αρχές πραγματοποίησαν 83.341 παρεμβάσεις για την προστασία των θυμάτων και την πρόληψη της βίας, μόλις κατά τις πρώτες 31 ημέρες του αποκλεισμού (από 14 Μαρτίου έως 14 Απριλίου), καταγράφοντας αύξηση 25,27% σε σύγκριση με το 2019. Στη Γαλλία, ο Υπουργός Εσωτερικών ανακοίνωσε ότι, σε εθνικό επίπεδο, οι αναφορές για ενδοοικογενειακή βία αυξήθηκαν κατά 30% τις πρώτες ένδεκα (11) ημέρες του αποκλεισμού της χώρας και κατά 36% στο Παρίσι. Στην Ιρλανδία διαπιστώθηκε αύξηση 25% στις κλήσεις ενδοοικογενειακής βίας τον Απρίλιο και το Μάιο του 2020 σε σύγκριση με τον Απρίλιο και το Μάιο του 2019, όπως και στην Κύπρο, όπου οι γραμμές βοήθειας αυξήθηκαν κατά 30%. Στη Ρουμανία, τα στατιστικά στοιχεία που δημοσίευσε η αστυνομία έδειξαν 2,3% αύξηση των περιπτώσεων ενδοοικογενειακής βίας το Μάρτιο του 2020 σε σχέση με το Μάρτιο του 2019. Αξίζει να επισημανθεί ότι σε διαδικτυακή έρευνα που πραγματοποιήθηκε στη Γερμανία στην οποία συμμετείχαν 3.800 γυναίκες ηλικίας 18 έως 65 ετών, διαπιστώθηκε ότι κατά τη διάρκεια της αυστηρής περιόδου του lockdown (από 22 Απριλίου έως 8 Μαΐου 2020), το 3,6% είχε υποστεί βιασμό και περίπου το 3% σωματική βία από έναν σύντροφο. Σε περιπτώσεις δε, που οι γυναίκες βρίσκονταν σε καραντίνα στο σπίτι ή τα νοικοκυριά βίωναν οικονομική ανασφάλεια και απώλεια εργασίας, τα στοιχεία ήταν σημαντικά υψηλότερα (European Parliament,2020).
Τα παραπάνω στοιχεία είναι ενδεικτικά της ψυχοσυναισθηματικής και σωματικής κατάστασης χιλιάδων γυναικών, όπου το σπίτι τους «μετατράπηκε» σε μία προσωπική φυλακή, συναισθηματικής και σωματικής κακοποίησης. Μία κακοποίηση με πολλαπλά στάδια, που στο τέλος συναντάμε και τις γυναικοκτονίες. Στην Ισπανία για παράδειγμα, μετά την άρση της έκτακτης ανάγκης το Μάιο του 2021, εκτιμάται ότι κάθε τρεις ημέρες, δολοφονείται μία γυναίκα, από τον πρώην ή νυν σύντροφό της, έναντι μίας κάθε εβδομάδα κατά μέσο όρο πριν την πανδημία. Στο Βέλγιο, κατά τους τέσσερις πρώτους μήνες του έτους, καταγράφηκαν 13 γυναικοκτονίες έναντι 24 στο σύνολο του 2020. Στη Γαλλία, 56 γυναίκες έχουν φονευθεί από την αρχή του 2021, ενώ στη διάρκεια της ίδιας περιόδου το 2020, ο αριθμός ήταν 46, σύμφωνα με την οργάνωση «Γυναικοκτονίες από συντρόφους ή πρώην» (kathimerini.gr., 28.6.2021).
Στη χώρα μας, σε διάστημα μόλις 8 μηνών έχουν πραγματοποιηθεί επτά γυναικοκτονίες. Επτά δολοφονίες γυναικών από τους συντρόφους και τους συζύγους τους, με τους θύτες να επικαλούνται την «κακιά ώρα», την «κακιά στιγμή», τη «ζήλια» ή απλά ότι «χάλασε η φάση». Επτά νέες γυναίκες, που οι περισσότερες βρίσκονταν σε μία κακοποιητική σχέση. Εντύπωση προκαλεί ότι για ακόμη μία φορά, το οικείο περιβάλλον αναφέρει ότι γνώριζε για αυτές τις κακοποιητικές συμπεριφορές, αλλά κανείς δεν μίλησε, κανείς δεν θέλησε να «μπλέξει». Υπήρχαν ωστόσο περιπτώσεις ατόμων που μίλησαν, προσπάθησαν να βοηθήσουν, αλλά τότε βρέθηκαν αντιμέτωποι με την επιδεικτική αδιαφορία των λειτουργών του επίσημου Κράτους.
Γιατί δεν μιλάμε για την έμφυλη βία
Η γυναικοκτονία συνιστά την πιο ακραία μορφή εκδήλωσης της έμφυλης βίας. Στην Ελλάδα από το 2011 έχουν ατύπως καταγραφεί 62 γυναικοκτονίες και 27 απόπειρες. Συγκεκριμένα, κατά το έτος 2020, εννέα γυναίκες έχασαν τη ζωή τους με αυτόν τον τρόπο -τρεις από αυτές κατά τη διάρκεια της καραντίνας- από τις οποίες οι πέντε δολοφονήθηκαν μόλις μέσα σε τρεις μήνες, ενώ έχουν γίνει πέντε απόπειρες γυναικοκτονιών (Τάνκα,2020). Οι θύτες δεν είναι άγνωστοι στο θύμα. Τις περισσότερες φορές είναι οικεία, πρώην αλλά και νυν αγαπημένα πρόσωπα στο θύμα, με τα οποία είναι πιθανό να μοιράζονται ακόμη και την ίδια στέγη. Δεν πρέπει επίσης, να υποβαθμίζεται το γεγονός, ότι ένα σημαντικό ποσοστό των θυμάτων ίσως να είχαν εμφανή σημάδια βίας ή να είχαν αναφέρει ανάλογα περιστατικά σε κάποιο οικείο τους πρόσωπο.
Πίνακας 1. Αριθμός γυναικοκτονιών και απόπειρες γυναικοκτονιών, την περίοδο 2011-2020 (πηγή: Τάνκα,2020)
Έτος | Γυναικοκτονίες/#Θυμάτων | Απόπειρες Γυναικοκτονιών |
2011 | 2 | 2 |
2012 | 1 | |
2013 | 7 | 1 |
2014 | 3 | |
2015 | 1 | 1 |
2016 | 8 | 4 |
2017 | 10 | 6 |
2018 | 10 | 3 |
2019 | 12 | 5 |
2020 | 9 | 5 |
Σύνολο | 63 | 27 |
Οι περιπτώσεις γυναικοκτονίας δεν μπορούν να εξετάζονται μεμονωμένα από το φαινόμενο της έμφυλης βίας. Ένα «σκοτεινό φαινόμενο» που διέπεται από διαδοχικά στάδια λεκτικής, σωματικής και σεξουαλικής βίας που στις πιο ακραίες περιπτώσεις οδηγεί στη γυναικοκτονία. Πρόκειται για έναν κύκλο «εξουσίας και ελέγχου», που ξεκινά συνήθως με την ενοχοποίηση της γυναίκας, η οποία «κατηγορείται» ότι είναι εκείνη που «πυροδοτεί» τις παράλογες συμπεριφορές. Ένα βήμα που σταδιακά συντελεί στην εσωτερίκευση της ενοχής εκ μέρους της γυναίκας, με τη γυναίκα να πείθεται και να «σηματοδοτείται» ένας νέος κύκλος κακοποίησης.
Θύτης μπορεί να είναι ο οποιοσδήποτε. Μπορεί να είναι ένα άτομο που αντιμετωπίζει οικονομικά προβλήματα, χαμηλού εκπαιδευτικού επιπέδου, μπορεί όμως να είναι και ένα άτομο που ανήκει στα ανώτερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα, υπεράνω υποψίας. Σημάδια κακοποιητικής συμπεριφοράς, υπάρχουν πάντα σε μία σχέση, αρκεί κάποιος να θέλει και να μπορεί να τα παρατηρήσει.
Το ερώτημα που προκύπτει είναι «Γιατί δεν μιλάμε για την έμφυλη βία» ή καλύτερα «Γιατί φοβούμαστε να μιλήσουμε για την έμφυλη βία». Προσοχή, η έμφυλη βία δεν αφορά μόνο τις γυναίκες. Είναι ένα φαινόμενο που αφορά αμφότερα τα δύο φύλα. Υπάρχουν όμως κοινωνικά αποδεκτές διαφοροποιήσεις μεταξύ των δύο φύλων, που εκφράζονται μέσα από την ανισότητα σε σχέσεις κοινωνικής ισχύος/εξουσίας εις βάρος των γυναικών, φτάνοντας και στη γυναικοκτονία.
Πράγματι, θα μπορούσαν να δοθούν ποικίλες απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα, με την κυριότερη αιτία να βρίσκεται σε διάφορες πολιτιστικές αντιλήψεις, που αναπαράγονται μέσα από το περιεχόμενο της κοινωνικοποίησης. Σε κάθε πολιτιστικό περιβάλλον, υπάρχουν καθορισμένες και κοινωνικά αποδεκτές νόρμες, που υπαγορεύουν και καθορίζουν ένα σύνολο τυποποιημένων και αναμενόμενων συμπεριφορών, οδηγώντας σε ανάλογους ρόλους και κοινωνικές ταυτότητες. Με λίγα λόγια, τα άτομα από μικρή ηλικία «μαθαίνουν» τους κοινωνικούς τους ρόλους, οι οποίοι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με την έμφυλη ταυτότητά τους. Με αυτή την έννοια, οι γυναίκες «διδάσκονται» από μικρές ότι η επιθετικότητα είναι συνώνυμο της αρρενωπότητας. Μία λανθασμένη ταύτιση, ικανή να οδηγήσει σε παρερμηνείες και στην αναπαραγωγή λανθασμένων προτύπων.
Αυτές οι στερεοτυπικές αντιλήψεις ευθύνονται, που ένα σημαντικό ποσοστό των γυναικών θυμάτων έμφυλης βίας, επιλέγουν την απόκρυψη αυτών των περιστατικών, φοβούμενες όχι μόνο την αντίδραση του δράστη, αλλά κυρίως της ίδιας της κοινωνίας-«Τι θα πουν για μένα;», «Πώς θα αντιδράσουν οι δικοί μου;». Φόβοι που οδηγούν σε ενοχές, απόρροια της εσωτερικευμένης μειονεξίας (ανισότητας) του γυναικείου φύλου, συντελώντας με αυτό τον τρόπο σε ένα φαύλο κύκλο θυματοποίησης και σιωπής και ίσως κοινωνικού στιγματισμού και περιθωριοποίησης.
Προβλήματα, διαπιστώνονται και στη χρήση του όρου γυναικοκτονία. Ο όρος αυτός δεν είναι νομικά κατοχυρωμένος, με τους πολέμιους της χρήσης του να εντάσσουν τα εγκλήματα αυτά στις ανθρωποκτονίες, κάτι το οποίο οδηγεί σε διαστρεβλώσεις και σε περαιτέρω θυματοποίηση των γυναικών. Αξίζει να επισημανθεί ότι η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, συνιστά το πρώτο διεθνές δεσμευτικό κείμενο, που προστατεύει τις γυναίκες απέναντι στα όποια κενά του εκάστοτε εθνικού νομικού πλαισίου. Η Σύμβαση, που υιοθετήθηκε το 2011 από το Συμβούλιο της Ευρώπης και τέθηκε σε ισχύ το 2014 – υπογράφηκε από την ΕΕ το 2017- περιλαμβάνει διατάξεις που αφορούν την πρόληψη της έμφυλης βίας, την προστασία των θυμάτων και την τιμωρία των αυτουργών (europarl.europa.eu).
Συνοψίζοντας, γίνεται κατανοητό ότι η αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου προϋποθέτει την ενεργό δράση της επίσημης Πολιτείας αλλά και της κοινωνίας. Η Πολιτεία θα πρέπει να προχωρήσει στη νομική αναγνώριση του όρου, ενώ θα πρέπει να «εκπαιδεύσει» κατάλληλα τους επίσημους φορείς της να ενθαρρύνουν την αποκάλυψη και καταγγελία αυτών των περιστατικών και να μην μένουν σε ένα ξερό «Που να μπλέκεις τώρα». Είναι επιτακτική ανάγκη ο σχεδιασμός ειδικών προγραμμάτων και δράσεων που θα ενημερώνουν αμφότερα τα δύο φύλα για τα δικαιώματά τους, καθώς και για τους διαθέσιμους οργανισμούς και φορείς που μπορούν να καταγγείλουν περιπτώσεις βίας και κακοποίησης. Είναι εξίσου σημαντικό, η αποκάλυψη αυτών των περιστατικών βίας ή η οποιαδήποτε μορφή σεξουαλικής κακοποίησης, να μην πολιτικοποιείται και να μην γίνεται αντικείμενο πολιτικής αντιπαράθεσης, διότι με αυτό τον τρόπο το θύμα κινδυνεύει να βρεθεί σε ένα νέο κύκλο κατηγοριών και θυματοποίησης. Τέλος, είναι χρέος όλων μας, να προάγουμε την ουσιαστική ισότητα ανάμεσα στα δύο φύλα. Πρέπει να σταματήσουν οι έμφυλες στερεοτυπικές αντιλήψεις και να διδάξουμε στα παιδιά μας το σεβασμό, τα όρια και την αποδοχή!
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
European Institute for Gender Equality-EIGE (2019), Gender Equality Index: Violence for 2019, Διαθέσιμο στο https://eige.europa.eu/gender-equality-index/2019/violence.
European Parliament (2020), Violence against women in the EU: State of play, Briefing. Διαθέσιμο στο https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2020/659333/EPRS_BRI(2020)659333_EN.pdf.
FRA (2014), Violence against women: an EU-wide survey. Main results report, Luxembourg: Publications Office of the European Union. Διαθέσιμο στο https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/fra-2014-vaw-survey-main-results-apr14_en.pdf.
Program for Appropriate Technology in Health (PATH), InterCambios, Medical Research Council of South Africa (MRC), and World Health Organization (WHO) (2009), Strengthening Understanding of Femicide: Using Research to Galvanize Action and Accountability, Washington, DC, April 14–16, 2008. Διαθέσιμο στο https://path.azureedge.net/media/documents/GVR_femicide_rpt.pdf.
Radford, J., Russell, D.E.H (1992), Femicide: The Politics of Woman Killing, New York: Twayne Publishers.
Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων, γυναικοκτονία. Διαθέσιμο στο https://eige.europa.eu/el/taxonomy/term/1128.
Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας-ΚΕΘΙ (2020), Η βία κατά των γυναικών σε αριθμούς, 28.2.2020. Διαθέσιμο στο https://www.kethi.gr/en/node/696.
Σύμβαση Κωνσταντινούπολης: όλα τα κράτη μέλη να την επικυρώσουν άμεσα, 28.11.2019. Διαθέσιμο στο https://www.europarl.europa.eu/news/el/press-room/20191121IPR67113/sumvasi-konstantinoupolis-ola-ta-krati-meli-na-tin-epikurosoun-amesa.
Ονομάζομαι Μουζάκη Μαρία και είμαι απόφοιτη του τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Έχω ολοκληρώσει μεταπτυχιακές σπουδές στο Τμήμα Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και είμαι υποψήφια διδάκτορας του τμήματος. Εργάζομαι ως σύμβουλος ψυχικής υγείας, καθώς και ως εκπαιδεύτρια σε προγράμματα επιμόρφωσης.