Η αλήθεια είναι ότι αν κάποιος πριν από δύο χρόνια, μας έλεγε ότι θα ζούσαμε μία πανδημία, πιθανώς θα γελούσαμε, θα τον χαρακτηρίζαμε γραφικό αν όχι καταστροφολόγο και θα αναρωτιόμασταν για την «πηγή έμπνευσής» του. Μπορεί για παράδειγμα να ήταν ένα βιβλίο, μία ταινία, ένας ιστότοπος, με αναφορές στην περιοχή 51 της Αμερικής και άλλες παρόμοιες ιστορίες ή απλά να παρατηρούσε την κοινωνία μας- γιατί ποτέ δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ένα σενάριο καταστροφής του πλανήτη, είναι πάντα επίκαιρο. Ίσως να ήταν ένας σκεπτικιστής ή ένας σύγχρονος φιλόσοφος, όπου παρατηρώντας την εξέλιξη της κοινωνίας και την καταστροφή του περιβάλλοντος, να προσπαθούσε να επισημάνει τον κίνδυνο της ανθρώπινης παρέμβασης και ελευθερίας. Υπάρχει η πιθανότητα βέβαια, να υπήρξε αναφορά της πανδημίας σε κάποια φιλοσοφική συζήτηση, από αυτές που γίνονται μεταξύ φίλων και γνωστών!

   Αν κάτι ωστόσο αποτελεί γεγονός είναι ότι η πανδημία είναι εδώ, με πολλαπλές επιπτώσεις σε κοινωνικό, αλλά και σε προσωπικό/ατομικό επίπεδο. Δεν έχει σημασία να αριθμήσουμε για ακόμη μία φορά τις απώλειες σε ανθρώπινες ζωές ή να προχωρήσουμε σε συγκρίσεις με άλλες νόσους. Για τη χώρα μας, αρκεί να αναλογιστούμε το οικονομικό και κοινωνικό αντίκτυπο, σε μία κοινωνία που ήταν ήδη «πληγωμένη» από τα δημοσιονομικά μέτρα της σχεδόν δεκαετούς οικονομικής κρίσης. Μία κοινωνία που «είδε» το πορτοφόλι της να συρρικνώνεται και το βιοτικό της επίπεδο να αλλάζει ριζικά. Είναι η ίδια εποχή που η ψυχική υγεία των Ελλήνων «κλονίζεται. Σημειώνεται εντυπωσιακή αύξηση των ψυχοσυναισθηματικών διαταραχών, άνω του 30%, που εμφαίνεται μέσα από αύξηση των επισκέψεων σε δομές και ειδικούς ψυχικής υγείας, καθώς και από την κατακόρυφη αύξηση της κατανάλωσης των αντικαταθλιπτικών φαρμάκων, την περίοδο 2006-2011, κατά 34,80% (Μουζάκη, 2021,ΔιαΝΕΟσις,2016:33).

   Σε όλο αυτό το διάστημα η ελληνική κοινωνία βρέθηκε αρκετές φορές διχασμένη πολιτικά. Για παράδειγμα, στα πρώτα έτη της κρίσης, η ελληνική πολιτική σκηνή συγκέντρωνε την έντονη δυσαρέσκεια του ελληνικού λαού, με αποτέλεσμα την άνοδο των ακροδεξιών οργανώσεων και κομμάτων, με ανάλογα φαινόμενα ξενοφοβίας και ρατσισμού. Ένα φαινόμενο που συναντάται σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο, απόρροια της κοινωνικής αντίδρασης στο ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης. Ένα διαχρονικό φαινόμενο που κάποτε σημάδεψε την παγκόσμια ιστορία του 20^ου αιώνα, με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία!

   Η άνοδος ακροδεξιών κομμάτων, όπως και η εμφάνιση των φαινομένων ξενοφοβίας και ρατσισμού είναι φαινόμενα που παρατηρούνται σε περιόδους κοινωνικής αποδιοργάνωσης και συμπίπτουν με την εμφάνιση άλλων φαινομένων κοινωνικής παθογένειας, όπως είναι η φτώχεια, η ανεργία και η εγκληματικότητα. Με αυτή την έννοια η εμφάνισή τους δεν είναι τυχαία. Μέσα από αυτά ο κόσμος υποδηλώνει τη δυσαρέσκεια και την αγανάκτησή του. Την ίδια ώρα, η ανθρώπινη φύση αναζητά ένα θύμα, κάποιον να επιρρίψει τις ευθύνες που βρέθηκε σε αυτή την κατάσταση· κάποιον που να μπορεί να «σηκώσει» το βάρος της κοινωνικής κατακραυγής. Είναι σαφές, ότι το άτομο αυτό δεν μπορεί να αναζητηθεί από τον κύριο ιστό της κοινωνίας. Πρέπει να βρίσκεται στο κοινωνικό περιθώριο. Θα πρέπει δηλαδή, να έχει ήδη στιγματιστεί και περιθωριοποιηθεί για κάποιο χαρακτηριστικό του.

   Σε όλο το φάσμα της ανθρώπινης ιστορίας μπορούμε να βρούμε πλήθος παραδειγμάτων «αποδιοπομπαίων τράγων». Μία συνήθεια που έχει τις ρίζες της στην αρχαία εβραϊκή κοινωνία, όπου «φόρτωνε» συμβολικά τις αμαρτίες του λαού σε έναν τράγο και στη συνέχεια τον έδιωχνε στην έρημο. Για τη σύγχρονη παγκόσμια ιστορία, η περίπτωση του Ολοκαυτώματος είναι ενδεικτική της ανθρώπινης μισαλλοδοξίας. Οι συνέπειες; Μέχρι και σήμερα η παγκόσμια ανθρώπινη κοινωνία «μετρά» τα λάθη της, διαβάζοντας εμβρόντητη τα εκατομμύρια ονόματα ανθρώπων και οικογενειών, που εξαφανίστηκαν γιατί απλά κάποιος έπρεπε να κατηγορηθεί για όλα τα δεινά της ανθρωπότητας.

   Το ερώτημα που προκύπτει είναι εάν έχουμε μάθει κάτι; «Δανειζόμενη» ένα στερεοτυπικό τρόπο προβολής της ελληνικής κουλτούρας, θα αρκεστώ να πω ότι είμαστε ένας παρορμητικός λαός. Τι σημαίνει αυτό; Πολλές φορές εν τη ρύμη του λόγου, επιλέγουμε να χρησιμοποιούμε εκφράσεις όπως «αριστερός», «δεξιός», «δοσίλογος», «φασίστας», «γουναράδικα» και άλλες παρόμοιες. Φράσεις, που ανήκουν στο παρελθόν μίας σκοτεινής περιόδου για την ελληνική ιστορία, με τις μνήμες δυστυχώς να είναι ακόμα νωπές για πολλές οικογένειες. Προφανώς και οι λέξεις «δεξιός» και «αριστερός» μπορούν να χρησιμοποιηθούν, με σκοπό να αναδείξουν την πολιτική ταυτότητα κάποιου, αλλά θα ήταν προτιμότερο αυτός που τις χρησιμοποιεί να γνωρίζει το νόημά τους και να μπορεί να τοποθετηθεί σε κάποια πολιτική συζήτηση!

   Δεν είναι όμως μόνο αυτό. Στα πρόσφατα χρόνια της οικονομικής κρίσης, οι Έλληνες «στοχοποιήθηκαν» ως οι τεμπέληδες, φοροφυγάδες και γλεντζέδες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ευτυχώς για εμάς και δυστυχώς για κάποιους άλλους, η ίδια η πραγματικότητα αποδεικνύει ότι είμαστε από τους πιο σκληρά εργαζόμενους στην ΕΕ. Όσον αφορά το «ελληνικό δαιμόνιο», η αιτία θα πρέπει να αναζητηθεί στους νόμους αυτού του Κράτους. Παρόλα αυτά, η στοχοποίηση των τραπεζών, είχε απώλειες σε ζωές το Μάιο του 2010. Τρεις νέοι άνθρωποι και ένα αγέννητο παιδί είναι τα θύματα κάποιων «ανθρώπων», που θεωρούσαν ότι αν κάψουν ένα υποκατάστημα τραπέζης, τα βάζουν με το σύστημα.

   Στο πλαίσιο πάντα των δημοσιονομικών μέτρων λιτότητας, τη θέση του «αποδιοπομπαίου τράγου» παίρνει ο κοινωνικός αυτοματισμός. Πρόκειται ουσιαστικά για το ίδιο φαινόμενο, κατά το οποίο μετατοπίζεται το ενδιαφέρον από τη ρίζα του προβλήματος σε διάφορα εξιλαστήρια θύματα. Μία τακτική που ενοχοποιεί κοινωνικές ομάδες, οι οποίες θεωρούνται πιο «προνομιούχες» από άλλες, με αποτέλεσμα να στρέφεται η μία κοινωνική ομάδα (εργασιακή ομάδα) ενάντια στην άλλη, με ότι αυτό συνεπάγεται για την κοινωνική συνοχή. Θυμηθείτε ενδεικτικά, τα διάφορα ρεπορτάζ για τους δημόσιους υπαλλήλους, τα σώματα ασφαλείας, τα στελέχη επιχειρήσεων και τους ελεύθερους επαγγελματίες. Εάν κάποιος ανήκε σε κάποια «προνομιούχα» εργασιακή κατάσταση, βρισκόταν ξαφνικά υπόλογος ακούγοντας τη χαρακτηριστική έκφραση, «Εσύ γιατί να παίρνεις τόσα»;

   Τα χρόνια πέρασαν, αλλά τα γεγονότα δεν ξεχάστηκαν. Ξαφνικά, κάτι άλλαξε και πάλι στην παγκόσμια ανθρώπινη κοινωνία. Εμφανίστηκε μία νέα πανδημία, επηρεάζοντας και τη δική μας κοινωνία. Τι δεν άλλαξε και πάλι; Το «ακόρεστο» κατηγορώ της ανθρώπινης φύσης.

    Η πανδημία δημιούργησε ένα νέο είδος κοινωνικού αυτοματισμού. Στην αρχή, ήταν οι ηλικιωμένοι που δεν πρόσεχαν και έβγαιναν συνέχεια έξω, ενώ όλη η υπόλοιπη κοινωνία έμενε σπίτι για να τους προστατεύσει! Κάποια στιγμή ήταν οι Ρομά, με τον τρόπο ζωής τους, αποκαλώντας τους καταυλισμούς, υγειονομικές βόμβες. Ένας τρόπος προβολής που αν μη τι άλλο, ενέτεινε τον κοινωνικό στιγματισμό!

   Μετά ήταν οι νέοι, που κόλλησαν στις διακοπές τους. Οι νέοι που συνωστίζονται μετά το σχολείο στο δρόμο για το σπίτι και που κάνουν πάρτι σε πλατείες, παραλίες και σε χώρους πανεπιστημίων. Έπειτα, ήρθαν τα εμβόλια και κάπου εκεί, η ελληνική κοινωνία χωρίζεται στους εμβολιασμένους και στους ανεμβολίαστους. Μία διάκριση που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί με ένα νέο είδος εμφυλίου, αφού ολόκληρες οικογένειες χωρίζονται στη μέση, βαριές κουβέντες ακούγονται και πολλά κουτάλια χρησιμοποιούνται σαν παράδειγμα προς αποφυγήν για κάποιους και για άλλους, σαν ένα απαραίτητο αξεσουάρ για τα καλοκαιρινά παγωτά! Συναισθήματα που «ανατροφοδοτούνται» από άτακτες πολιτικές της ελληνικής κυβέρνησης, όπου στελέχη της προαναγγέλλουν μέτρα υπέρ των εμβολιασμένων, σηματοδοτώντας ένα νέο είδος κοινωνικής διάκρισης.

   Δεν είναι η πρώτη φορά που στην covid εποχή διαπιστώνονται μορφές κοινωνικών διακρίσεων. Η περίπτωση της κοινωνικής μας φούσκας, όπως αποκαλούσαν οι επιστήμονες τους οικείους με τους οποίους μπορούσαμε να συναναστρεφόμαστε, είναι μία ακόμη μορφή, αφού προϋπέθετε τον αποκλεισμό άλλων ατόμων από την κοινωνική μας ζωή. Αυτό που διαφοροποιείται σε αυτή την περίπτωση είναι το κλίμα διχασμού που διαμορφώνεται, στο οποίο πρωταγωνιστούν όχι μόνο επιστήμονες και διάφοροι ειδικοί, αλλά και πρόσωπα από την εγχώρια σόουμπιζ. Είναι η εποχή που ο επιστήμονας καλείται να αντικρούσει τον εκάστοτε τραγουδιστή/ηθοποιό ή τον κάθε κύριο και κυρία της γειτονιάς.

   Η αιτία αυτού του νέου διχασμού δεν είναι διαφορετική από κάθε άλλη. Ο κόσμος έχει κουραστεί με το διαρκές σταμάτα/ξεκίνα της κοινωνικής ζωής. Έχει κουραστεί να βλέπει «κοκορομαχίες» στα διάφορα μέσα ενημέρωσης ή καλύτερα να ακούει ξαφνικά για επεμβάσεις της πολιτικής σκηνής στην επιτροπή των λοιμοξιολόγων ή να γίνεται μάρτυρας στοχοποίησης ατόμων/ειδικών, που μέχρι πρότινος παρουσιάζονταν ως «σωτήρες». Έχει επίσης κουραστεί από τις διάφορες εχθρικές εκφράσεις, λεκτικές ή σωματικές απέναντί του. Ας είμαστε ειλικρινείς. Η ατομική ευθύνη δεν μπορεί να χρησιμοποιείται ως πανάκεια.

   Τι θα πρέπει να αλλάξει; Η ρητορική των μέτρων. Από την πρώτη στιγμή έχει γίνει σαφές ότι μία επιτροπή λοιμοξιολόγων και πολιτικών προσώπων δεν μπορεί να πείσει όλο τον κόσμο. Αντίθετα, «πυροδοτεί» αντιδράσεις και συναισθήματα, που γεννούν φόβο, μίσος και διχασμό. Τα ίδια αποτελέσματα θα έχουν και τα όποια μέτρα διαχωρισμού της κοινωνίας, κάτι το οποίο άλλωστε επισημαίνεται από το σύνολο της κοινωνίας. Ο οποιοσδήποτε πολίτης θα πρέπει να αντιληφθεί τη χρησιμότητα των μέτρων και όχι να «απειλείται» με αποκλεισμό. Η Πολιτεία καλείται να δείξει σύνεση και σωστό σχεδιασμό. Με αυτή την έννοια είναι επιτακτικής σημασίας η συγκρότηση μίας επιτροπής με ειδικούς διαφόρων επιστημονικών αντικειμένων, που θα αναλάβουν το έργο να «πείσουν» τους πολίτες για τη χρησιμότητα των όποιων μέτρων και όχι να τους στοχοποιούν και να τους κατηγορούν. Μία επιτροπή που θα έχει στόχο να μάθει την ελληνική κοινωνία να ζει με τον covid-για όσο θα μας συντροφεύει- και όχι να κλείνεται μέσα στα σπίτια της με ότι αυτό σημαίνει για την κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική ζωή της χώρας.

    Με λίγα λόγια η δράση φέρνει αντίδραση. Το θέμα είναι τι αντίδραση επιζητούμε, να έχει μία κοινωνία που έρχεται «τραυματισμένη» σε μεγάλο βαθμό από την πρόσφατη οικονομική κρίση. Μία κοινωνία που διαρκώς «αναζητά» νέους Μεσσίες «ανακαλύπτοντας» ταυτοχρόνως νέους εχθρούς. Μία κοινωνία που δεν κοιτά ποτέ τις δικές της παθογένειες και όπου οι έννοιες της συλλογικότητας και της ατομικότητας είναι συχνά δυσδιάκριτες. Μία κοινωνία που έχει βιώσει το φαινόμενο του κοινωνικού αυτοματισμού και που δυστυχώς προβλέπεται να επέλθει εκ νέου, επιφέροντας ένα νέο κύκλο κοινωνικού αποκλεισμού, διότι απλά κανείς δεν σκέφτηκε το αυτονόητο. Ο καθένας είναι στο είδος του ή αλλιώς «Ο σωστός άνθρωπος στη σωστή θέση». Με αυτή την έννοια αν θέλω να ακούσω μουσική, ναι θα ακούσω έναν τραγουδιστή. Αν θέλω να δω κάποια ταινία, θα δω ηθοποιούς. Αν θέλω να ενημερωθώ για μία νόσο, θα ακούσω τους γιατρούς και αν θέλω να ακούσω για τα κοινωνικά προβλήματα θα θέλω να ακούσω τους κοινωνικούς επιστήμονες. Προσοχή, αν θέλω να πεισθώ για κάτι, θα χρειαστώ μία διεπιστημονική προσέγγιση και όχι μονοδιάστατες τακτικές και πολιτικές σκοπιμότητες!

   Κλείνοντας θα ήθελα να παραθέσω αρχικά το άρθρο 16 παρ. 4, του Νόμου 3418/2005 του Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας, βάσει του οποίου «Ο ιατρός απέχει από οποιαδήποτε ενέργεια η οποία μπορεί να οδηγήσει στον κοινωνικό αποκλεισμό ή στη διακριτική μεταχείριση ασθενών ή ατόμων που είναι φορείς νόσων, οι οποίες ενδέχεται να προκαλέσουν κοινωνικό στίγμα. Αντίθετα, μεριμνά για το σεβασμό της αξιοπρέπειας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τους, παρέχοντας παράλληλα την καλύτερη δυνατή επιστημονική αντιμετώπισή τους». Το τελευταίο κομμάτι ωστόσο είναι από το βιβλίο, Η φάρμα των ζώων, του Τζορτζ Όργουελ, «Τα ζώα απ’ έξω έστρεφαν το βλέμμα από γουρούνι σε άνθρωπο κι από άνθρωπο σε γουρούνι και πάλι απ’ την αρχή: μα ήταν ήδη αδύνατον να ξεχωρίσεις το γουρούνι από τον άνθρωπο». Μία έκφραση που δείχνει το φαύλο κύκλο της ανθρώπινης κοινωνίας. Μεσσίες δεν υπάρχουν. Είναι η ατομική δράση, σε συνδυασμό με τη συλλογική ευθύνη που καθορίζει το είδος της κοινωνίας που επιθυμούμε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΔιαΝΕΟσις (2016), Η υγεία των Ελλήνων στην κρίση: Μια χαρτογράφηση της κατάστασης της υγείας  των Ελλήνων και των δομών υγείας της χώρας, Ινστιτούτο Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής, Μάρτιος 2016. Διαθέσιμο στο https://www.dianeosis.org/wp-content/uploads/2016/03/ygeia_singles_complete_ver02.pdf.

Μουζάκη, Μ. (2021), Η ψυχική υγεία στα χρόνια της οικονομικής κρίσης- Οι αυτοκτονίες, Αθήνα: Verde Publications.

Νόμος 3418/2005: Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας. Διαθέσιμο στο https://www.lawspot.gr/nomikes-plirofories/nomothesia/nomos-3418-2005.