Μία από τις αγαπημένες λαϊκές ρήσεις που μας συντροφεύει ήδη από τα πρώιμα παιδικά μας χρόνια είναι η γνωστή σε όλους μας «Είμαστε ό,τι τρώμε», η οποία ειπώθηκε μόλις τον 4^ο αιώνα π.Χ. από τον Ιπποκράτη. Μία φράση που καθόλου τυχαία δεν φαίνεται να είναι. Προφανώς και η έκφραση αυτή δεν περιορίζεται στα θρεπτικά συστατικά που μας παρέχει η τροφή. Αντίθετα, αναφέρεται στη συσχέτιση που παρατηρείται μεταξύ του φαγητού και της ψυχολογικής μας διάθεσης.

Για παράδειγμα, η σοκολάτα μοιάζει να μας συντροφεύει τις κρύες μέρες του χειμώνα, αποτελώντας παράλληλα το αγαπημένο έδεσμα μικρών και μεγάλων σε κάθε εορταστική εκδήλωση. Επιπλέον, συνιστά απαραίτητη λιχουδιά, όταν η ψυχολογία κάποιου παρουσιάζει διακυμάνσεις. Μία συνήθεια που ερμηνεύεται από την ίδια την επιστήμη, μιας και η σοκολάτα  περιέχει φενιλεθιλαμίνη, μια σύνθετη ουσία που έχει πάρει την ονομασία «φάρμακο της αγάπης» επειδή δημιουργεί δονήσεις στον εγκέφαλο παρόμοιες με αυτές που δημιουργούνται όταν κάποιος είναι ερωτευμένος. Με λίγα λόγια η κατανάλωση της σοκολάτας –σε φυσιολογικά πλαίσια-φαίνεται να σχετίζεται με την αύξηση της σεροτονίνης και της ντοπαμίνης, χημικά συστατικά του ανθρώπινου σώματος, με αποτέλεσμα την καλύτερη διάθεση (onmed.gr, 22.9.2018).

Πέρα από τη σοκολάτα, το φαγητό «συντροφεύει» συχνά, τις αναμνήσεις μας. Σκεφτείτε, πόσες φορές, την ώρα που εξιστορείτε τις εμπειρίες και τις αναμνήσεις σας από έναν τόπο που επισκεφθήκατε, αναφέρεστε στο φαγητό. Φυσικά, δεν πρέπει να παραλείπουμε και όλους εμάς που είμαστε απλά λάτρεις του φαγητού, όπου ο κάθε διάλογός μας εμπεριέχει τουλάχιστον μία πρόταση εξόδου για φαγητό. Αλήθεια πόσοι από εσάς έχετε επιλέξει εκ των προτέρων την έξοδό σας ή το είδος του φαγητού σας, βλέποντας απλά τις καιρικές συνθήκες;

Για τη γιαγιά μου, «το φαγητό είναι υγεία», έστω και αν η υπερβολή στις μερίδες ήταν το βασικό χαρακτηριστικό της μαγειρικής της. Για μένα και για την παρέα μου, το φαγητό συνιστά το «αλατοπίπερο» των διαπροσωπικών μας σχέσεων. Ίσως για αυτό θεωρώ ότι η καταλληλότερη έκφραση είναι, «Είμαστε και νιώθουμε ό,τι τρώμε».

Από την απόλαυση, στην εξάρτηση από το φαγητό

Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί πολλοί χαρακτηρισμοί, προκειμένου να προσδιορίσουν τους λάτρεις του φαγητού. Κάποιοι από αυτούς, έχουν μία θετική χροιά, σχεδόν παιδιάστικη, ενώ άλλοι παρουσιάζουν ένα είδος σαρκασμού, επικριτικού ύφους, προκαλώντας μία ενοχή και ένα είδος στιγματισμού στο άτομο. Προσωπικά, θεωρώ ότι οι χαρακτηρισμοί είναι λάθος, μιας και φέρνουν τα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που προσδοκά κάποιος. Μία σχέση που επιβεβαιώνεται και από τους νόμους της φυσικής, μέσα από το γνωστό δίπολο, «δράση- αντίδραση».

Στην περίπτωση του φαγητού, οι χαρακτηρισμοί μοιάζουν εξαιρετικά απλοϊκοί, διότι δεν λαμβάνουν υπόψη την πολυδιάστατη και πολυσύνθετη προσέγγιση του ζητήματος. Όπως έχει ήδη ειπωθεί, το φαγητό δεν αποτελεί μόνο πηγή ενέργειας και βιταμινών, απαραίτητων στοιχείων για την εύρυθμη λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού. Καλύπτει εξίσου, ένα σύνολο άλλων σκοπών όπως είναι η κοινωνικοποίηση του ατόμου, αλλά και τη συναισθηματική ολοκλήρωση ή ανακούφισή του. Συνεπώς, το βασικό ερώτημα που καλείται να απαντήσει ο καθένας από εμάς, είναι εάν το φαγητό παραμένει ένα μέσο απόλαυσης, που προσφέρει κάθε φορά μία νέα εμπειρία για τον ουρανίσκο, ή αν έχει μετατραπεί σε έναν τρόπο διαφυγής από την καθημερινότητα, παρουσιάζοντας ακόμη και συμπτώματα εξάρτησης. Με λίγα λόγια, «τρως, γιατί απολαμβάνεις τη ζωή» ή «τρως, προκειμένου να απολαύσεις τη ζωή»; Η απάντηση κρύβεται πολύ απλά στις συνήθειές σου ή αλλιώς στον αυτοέλεγχό σου.

Ο εθισμός στο φαγητό συνδέεται με τις διατροφικές διαταραχές, όπως είναι η παχυσαρκία και η βουλιμία. Οι ασθενείς φαίνεται να αναπτύσσουν χημική εξάρτηση από συγκεκριμένα τρόφιμα, τα οποία συνήθως είναι πλούσια σε ζάχαρη, λίπος ή άμυλο. Αν και τα πορίσματα ερευνών παρουσιάζουν αντικρουόμενα συμπεράσματα μεταξύ τους, εντούτοις ο τρόπος εξάρτησης είναι παρόμοιος με εκείνον που άλλοι αναπτύσσουν εξάρτηση από το αλκοόλ ή τη νικοτίνη. Η κατανάλωση τροφίμων προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα, τα οποία σε κάποιες περιπτώσεις προσφέρουν την «πολυπόθητη», έστω και προσωρινά, συναισθηματική λύτρωση που αποζητά το άτομο. Οι πιο εθιστικές τροφές, όπως καταδεικνύουν οι διάφορες έρευνες που έχουν διεξαχθεί είναι: τα τσιπς, οι τηγανητές πατάτες, τα γλυκά, η σοκολάτα, τα μπισκότα, το άσπρο ψωμί, τα ζυμαρικά και το παγωτό (Σπανού,2019).

Ο εθισμός σχετίζεται με την κλιμάκωση αρνητικών συναισθημάτων, τα οποία οξύνονται εξαιτίας των αρνητικών, επικριτικών σχολίων από το στενό, αλλά και το ευρύτερο οικείο περιβάλλον, με αποτέλεσμα να δημιουργούν ενοχές, ντροπή στο άτομο, μειωμένη αυτοεκτίμηση, που οδηγούν μέχρι και στην αυτό-μόνωσή του, ως απόρροια του στιγματισμού και της κοινωνικής μειονεξίας που υφίσταται. Συγκεκριμένα, τα κυριότερα συμπτώματα που παρουσιάζει ο εθισμός σε σωματικό, κοινωνικό και συναισθηματικό επίπεδο είναι τα ακόλουθα (iatropedia.gr, 23.4.2020):

• Ψυχαναγκαστική επιθυμία για φαγητό.
• Διαρκής ενασχόληση με την απόκτηση και κατανάλωση τροφής.
• Εξάρσεις υπερφαγίας, ή καταναγκαστική κατανάλωση φαγητού.
• Επαναλαμβανόμενες προσπάθειες διακοπής της υπερφαγίας, ακολουθούμενες από υποτροπές.
• Απώλεια ελέγχου για την ποσότητα, τη συχνότητα και του τόπου που τρώει το άτομο.
• Αρνητικές επιπτώσεις στην οικογενειακή ζωή, την κοινωνικοποίηση και τα οικονομικά.
• Ανάγκη κατανάλωσης φαγητού για συναισθηματική απελευθέρωση.
• Το άτομο γευματίζει σε απομόνωση για να αποφευχθεί η προσοχή.
• Κατανάλωση τροφής μέχρι το σημείο της σωματικής δυσφορίας ή του πόνου.

Η περίπτωση της συναισθηματικής υπερφαγίας

Η συναισθηματική υπερφαγία (emotional overeating) είναι μία άλλη τροφική διαταραχή. Αναφέρεται στην υπερβολική κατανάλωση φαγητού σε καθορισμένη χρονική διάρκεια μέσα στην ημέρα, ανεξάρτητα από τη σωματική πείνα. Έχει παρόμοια συμπτώματα με τη ψυχαναγκαστική υπερφαγία (compulsive overeating), με τη διαφορά ότι τα υπερφαγικά επεισόδια είναι πιο ήπια και πιο διάσπαρτα κατά τη διάρκεια της ημέρας, ανάλογα με τις συναισθηματικές διακυμάνσεις του ατόμου (Πρεκατέ,2013).

Η συναισθηματική υπερφαγία είναι όταν το φαγητό συνιστά έναν τρόπο για να καταστείλει ή να καταπραΰνει κάποιος τα αρνητικά του συναισθήματα, όπως είναι ο φόβος, ο θυμός, το άγχος και η θλίψη. Με αυτό τον τρόπο, το φαγητό φαίνεται να καλύπτει το συναισθηματικό κενό που νιώθει το άτομο, προσφέροντας μία ψευδή αίσθηση «πληρότητας» ή «προσωρινής πληρότητας». Είναι μία διαταραχή που επηρεάζει αμφότερα τα δύο φύλα. Προκύπτει από συναισθηματικά προβλήματα που αντιμετωπίζει το άτομο, ακόμα και μέσα στην καθημερινότητά του, όχι απαραίτητα μεγάλης έντασης, προκαλώντας μία έντονα στρεσογόνα κατάσταση. Ενίοτε συνδέεται με την κατάθλιψη, ενώ μπορεί να πυροδοτηθεί από ένα «τυχαίο» γεγονός. Για παράδειγμα, οι δυσλειτουργικές σχέσεις με τους σημαντικούς άλλους στη ζωή ενός ατόμου ήδη από την παιδική ηλικία, οδηγεί στην υιοθέτηση δυσλειτουργικών τρόπων συμπεριφοράς όπως είναι η υπερφαγία, η οποία μπορεί να ενταθεί στα χρόνια της εφηβείας. Επιπλέον, δεν πρέπει να παραλείπεται η επίδραση του κοινωνικού περιβάλλοντος, ιδίως σε περιόδους κοινωνικής αποδιοργάνωσης, όπως είναι η οικονομική κρίση, ο κορωνοϊός, αλλά και τα μέτρα εγκλεισμού. Τα φαινόμενα αυτά, οξύνουν το αίσθημα της ανασφάλειας και της αβεβαιότητας του ατόμου, «απειλώντας» τα κοινωνικά κεκτημένα του. Υπό αυτές τις συνθήκες, το άτομο καταφεύγει στο φαγητό, ως έναν τρόπο εκτόνωσης (lifo.gr, 11.10.2020).

Προκειμένου να αντιληφθούμε τη διαφορά ανάμεσα στη σωματική και στη συναισθηματική πείνα, αρκεί να παρατηρήσουμε τον παρακάτω Πίνακα. Παρόλα αυτά, δεν πρέπει να παραλείπεται ότι η συναισθηματική υπερφαγία είναι ένας εθισμός που παρουσιάζει αντίστοιχα χαρακτηριστικά και κύκλους, όπως και κάθε εθισμός. Με αυτή την έννοια αναπτύσσεται μία εξάρτηση, ένας εθισμός. Κάθε φορά που κάποιος νιώθει αβοήθητος ή λυπημένος θα αναζητήσει ένα λαχταριστό φαγητό το οποίο θα οδηγήσει στην ενδυνάμωση αυτού του ατέρμονου κύκλου. Αυτή η εξάρτηση  έχει έντονες συνέπειες όχι μόνο στη ψυχική κατάσταση του ατόμου, αλλά και στη σωματική του υγεία. Η καθημερινή κατανάλωση πολυθερμιδικών τροφών ενδέχεται να οδηγήσει σε αύξηση του σωματικού βάρους σε σύντομο χρονικό διάστημα, το οποίο έχει ως αποτέλεσμα την αδυναμία ελέγχου της σωματικής μάζας, καθώς και τον κίνδυνο εμφάνισης καρδιαγγειακών παθήσεων και διαβήτη. Είναι επίσης πιθανό, να εμφανιστούν διατροφικές διαταραχές, καταθλιπτικά συμπτώματα, τάσεις απομόνωσης, συναισθήματα ντροπής, έλλειψης αυτοελέγχου και άλλα παρόμοια αρνητικά συναισθήματα (klimaka.gr).

Πίνακας 1. Οι διαφορές μεταξύ της φυσικής και της συναισθηματικής πείνας (πηγή: Marcin,2018)

Μπορεί να αντιμετωπιστεί;

Η αντιμετώπιση της συναισθηματικής υπερφαγίας είναι μία δύσκολη και επίπονη διαδικασία, ανάλογη με εκείνη που συντελείται σε κάθε εθισμό. Το πρώτο και το σημαντικότερο ωστόσο βήμα, είναι να απενοχοποιηθείτε. Να σταματήσετε να κριτικάρετε τον εαυτό σας και να «αυτομαστιγώνεστε». Πρέπει να συμφιλιωθείτε με την εικόνα του σώματός σας και να αγαπήσετε τον εαυτό σας. Να τον γνωρίσετε, να εξοικειωθείτε με τα όποια αδύναμα και δυνατά σας σημεία, το οποίο θα σας επιτρέψει να αντιμετωπίσετε τον εθισμό. Ο τρόπος αυτός σας βοηθά να ενισχύσετε την αυτοεκτίμησή σας, θέτοντας πλέον οι ίδιοι τους στόχους της ζωής σας, προσφέροντας παράλληλα ισχυρά κίνητρα, ώστε να αλλάξετε τον τρόπο ζωής και τις συνήθειές σας.

Μέσα από την επιμονή και την υπομονή θα μπορέσετε να αποκτήσετε έλεγχο της σωματικής σας μάζας. Θα πρέπει βέβαια, να έχετε αναζητήσει εναλλακτικούς τρόπους διαχείρισης των αρνητικών σας συναισθημάτων. Η καθημερινή σωματική άσκηση, η ενασχόληση με δημιουργικές δραστηριότητες, καθώς και η επικοινωνία με οικεία πρόσωπα είναι ορισμένοι μόνο τρόποι που μπορούν να σας βοηθήσουν στη συναισθηματική αποφόρτιση.

Θέστε στόχους και ακολουθήστε τους και κυρίως μην ξεχνάτε ότι το σώμα σας δεν είναι «ένας σάκος του μποξ», που σας επιτρέπει να ξεσπάτε πάνω του. Χρειάζεται την ανάλογη φροντίδα που χρειάζεται και η ψυχοσυναισθηματική σας υγεία. Πρόκειται για μία σχέση αλληλεπίδρασης, που απαιτεί την ανάλογη συνεργασία. Δεν μπορείτε να φροντίζετε μόνο το σώμα σας, δίχως να λαμβάνετε υπόψη σας τις ψυχολογικές σας ανάγκες, ούτε το αντίθετο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Iatropedia.gr (2020), Εθισμός στο φαγητό: Ποιες είναι οι πιο εθιστικές τροφές! 23.4.2020. Διαθέσιμο στο https://www.iatropedia.gr/diatrofi/ethismos-sto-fagito-poies-trofes-einai-ethistikes-symptomata-kai-therapeia/90135/.

Klimaka.gr, Τι είναι η συναισθηματική υπερφαγία; Διαθέσιμο στο https://www.klimaka.org.gr/%CF%84%CE%B9-%CE%B5%CE%AF%CE%BD%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-%CF%83%CF%85%CE%BD%CE%B1%CE%B9%CF%83%CE%B8%CE%B7%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CF%85%CF%80%CE%B5%CF%81%CF%86%CE%B1%CE%B3%CE%AF%CE%B1/.

Lifo.gr (2020), Συναισθηματική υπερφαγία: Ειδικοί μιλούν για τα αίτια και την αντιμετώπιση της διατροφικής διαταραχής, 11.10.2020. Διαθέσιμο στο https://www.lifo.gr/now/greece/synaisthimatiki-yperfagia-eidikoi-miloyn-gia-ta-aitia-kai-tin-antimetopisi-tis.

Marcin, A. (2018), Emotional Eating: What You Should Know, 29.8.2018. Διαθέσιμο στο https://www.healthline.com/health/emotional-eating.

Onmed.gr (2018), Η επίδραση της σοκολάτας στον εγκέφαλο ξεκινά από την πρώτη δαγκωματιά! 22.9.2018. Διαθέσιμο στο https://www.onmed.gr/diatrofi/story/370228/h-epidrasi-tis-sokolatas-ston-egkefalo-xekina-apo-tin-proti-dagkomatia.

Πρεκατέ, Β. (2013), Συναισθηματική υπερφαγία: όταν το ψυγείο από ‘φίλος’, γίνεται ‘εχθρός’, 6.6.2013. Διαθέσιμο στο https://www.iatronet.gr/ygeia/psyxiki-ygeia/article/22636/synaisthimatiki-yperfagia-otan-to-psygeio-apo-filos-ginetai-exthros.html.

Σπανού, Κ. (2019), Πώς θα απεξαρτηθώ από το φαγητό; 13.1.2019. Διαθέσιμο στο https://www.iatronet.gr/diatrofi/swsti-diatrofi/article/49074/pws-tha-apexartithw-apo-to-fagito.html.