Value Sensitive Design: οι ανθρώπινες αξίες στην καρδιά της τεχνολογίας

Γράφει η Αλκμήνη Μπιστίνα, φοιτήτρια στο τμήμα Μέσων, Επικοινωνίας και Πολιτισμού

Σχεδόν παράλληλα με την ανάπτυξη και εξέλιξη του διαδικτύου και των υπολογιστικών συστημάτων άρχισαν να αναπτύσσονται και θεωρητικές προσεγγίσεις που προάγουν την ανθρώπινη αξία και την τοποθετούν στο κέντρο της τεχνολογίας. Μία τέτοια προσέγγιση είναι και το Value Sensitive Design (VSD). Με λίγα λόγια, είναι μία θεωρητική και μεθοδολογική προσέγγιση που αφορά τον σχεδιασμό τεχνολογικών συστημάτων με τρόπο που να προάγει τις ανθρώπινες αξίες. Εμφατική είναι η σημασία των ηθικών πτυχών τόσο των άμεσα όσο και των έμμεσα ενδιαφερομένων. Με δημιουργούς του, τους Batya Friedman και Peter Kahn, συνεχίζει μέχρι και σήμερα να εξελίσσεται και να προσαρμόζεται στα τεχνολογικά δεδομένα.

Βασικός άξονας στον οποίο κινείται η προσέγγιση είναι μία τριφασική ερευνητική διαδικασία, η εννοιολογική, εμπειρική και τεχνολογική έρευνα. Έχει σημασία αυτή η σφαιρικότητα, η οποία χαρακτηρίζει όλα τα στάδια του σχεδιασμού, καθώς σε τεχνολογικά περιβάλλοντα είναι πλέον πολύ δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς τα διάφορα ζητήματα που εγείρονται και μπορεί δυνητικά να επηρεάσουν τους ανθρώπους. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτές οι τρεις φάσεις είναι επαναληπτικές και πραγματοποιούνται πάνω από μία φορά προκειμένου να γίνονται προσαρμογές σε όλα τα στάδια του σχεδιασμού συστημάτων.

Με την πραγματοποίηση εννοιολογικών ερευνών επιδιώκεται καταρχάς η αναγνώριση των αξιών εκείνων που είναι σημαντικών για τον άνθρωπο, ενώ ύστερα γίνεται μία προσπάθεια να ξεκαθαριστεί το πεδίο των ενδιαφερόμενων μελών, δηλαδή αυτών που επηρεάζονται είτε άμεσα είτε έμμεσα από την τεχνολογία. Αυτή η διάκριση είναι αρκετά σημαντική καθώς πολλές φορές τείνουμε να αγνοούμε τους μη χρήστες, οι οποίοι όμως, στο σύγχρονο επικοινωνιακό και τεχνολογικό περιβάλλον, επηρεάζονται ούτως ή άλλως από τις εξελίξεις του. Φυσικά, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε και το γεγονός ότι οι αξίες για αυτά τα ενδιαφερόμενα μέλη είναι διαφορετικές και μπορεί ακόμα να είναι και αλληλοσυγκρουόμενες (για παράδειγμα ιδιωτικότητα και ασφάλεια). Σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει να γίνεται κάποιου είδους στάθμιση.

Οι εμπειρικές έρευνες αξιοποιούν τις μεθόδους των κοινωνικών επιστημών, ποιοτικές και ποσοτικές, και τις εφαρμόζουν στο κομμάτι του σχεδιασμού. Η βασική λειτουργία της φάσης αυτής είναι ενημερωτική και αφορά τους σχεδιαστές για την κατανόηση των ανθρώπινων αξιών και των αναγκών των ενδιαφερόμενων μελών. Τέλος, οι τεχνικές έρευνες είτε αναλύουν τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι χρησιμοποιούν την τεχνολογία είτε αφορούν τον σχεδιασμό συστημάτων για την στήριξη των αξιών, όπως αυτές προκύπτουν από τις δύο πρώτες ερευνητικές φάσεις. Επομένως, ακριβώς επειδή οι αξίες εντοπίζονται σε διακυμάνσεις και κάποιες φορές ορισμένες είναι πιο σημαντικές από άλλες για μία δεδομένη τεχνολογική πρακτική, τα συστήματα θα πρέπει να είναι σχεδιασμένα ώστε να προάγουν αυτές τις αξίες που εμφανίζονται ως πιο σημαντικές για τον εκάστοτε σχεδιασμό.

Είναι σημαντικό να θίξουμε και κάποιους από τους περιορισμούς αυτής της προσέγγισης. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, πολλές φορές δημιουργούνται συγκρούσεις μεταξύ των αξιών, ενώ ταυτόχρονα είναι δύσκολο ακόμα και να ορίσουμε ποιες είναι αυτές οι αξίες. Αν και οι δημιουργοί αυτής της μεθόδου παρέχουν μία λίστα αξιών, είναι επόμενο αυτές να μην καλύπτουν πλήρως το αξιακό φάσμα και πολλές φορές ενέχει ο κίνδυνος της γενίκευσης και της διεύρυνσης του όρου αξία σε πεδία που δεν είναι σχετικά με την τεχνολογία και τις πρακτικές της. Μία ακόμα κριτική που έχει ασκηθεί από τους Jongsma και Jongepier (2020) είναι ο αυστηρός διαχωρισμός των τριών ερευνητικών φάσεων που δύναται να υπονομεύσει τον επαναληπτικό τους χαρακτήρα. Μέσα από αυτόν προκύπτει και η παγίδα η αναγνώριση των αξιών να γίνεται σε θεωρητικό επίπεδο χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι μεμονωμένες ανάγκες ενός συστήματος.

Η ανάγκη για περισσότερες ανθρωποκεντρικές τεχνολογικές πρακτικές είναι πιο έντονη από ποτέ. Είναι δεδομένο ότι υπάρχει περιθώριο βελτίωσης και εξέλιξης της προσέγγισης. Παρόλα αυτά, ανοίγει η συζήτηση για μια ουσιαστική μετατόπιση. Είτε αναφερόμαστε σε παγκόσμιο είτε σε τοπικό επίπεδο, η σημασία του σχεδιασμού που στηρίζεται στις ανθρώπινες αξίες είναι σημαντική. Η τεχνολογία δεν υπάρχει έξω από την κοινωνία.

Επομένως, γιατί να μην την εξυπηρετεί με τέτοιον τρόπο ώστε να μην καταλήγει να είναι επιβλαβής για τα μέλη της;

Πηγές: http://dx.doi.org/10.2471/BLT.19.237362

Value Sensitive Design Lab: https://vsdesign.org/