Social media: ένας «γυάλινος» κόσμος, καθρέφτης ή παραμορφωτικός φακός;

Σχεδόν όλοι οι έφηβοι, αλλά και όχι μόνο, χρησιμοποιούν τα social media – βασικό συστατικό και χαρακτηριστικό των οποίων είναι οι φωτογραφίες. Επειδή λοιπόν βασικό μέσο αυτό-παρουσίασης του ατόμου αποτελούν οι φωτογραφίες, η εξωτερική εμφάνιση είναι καίριας σημασίας.

Τα social media αναμφισβήτητα αποτελούν ένα πολύ βοηθητικό και χρήσιμο εργαλείο. Πέραν από το κομμάτι της επικοινωνίας, διατήρησης επαφής και δικτύωσης με άτομα που μπορεί να βρίσκονται μακριά (Facebook, Instagram), προσφέρουν πολλές ακόμη ευκαιρίες και δυνατότητες. Αφενός, προάγουν την σύνδεση των ατόμων με τον χώρο εργασίας (LinkedIn) και αφετέρου προάγουν την προβολή επιχειρήσεων, την ενημέρωση, τη διάδοση σημαντικών ειδήσεων και γεγονότων καθώς και τη δημόσια έκφραση. Ωστόσο, η χρήση τους και κυρίως η κατάχρηση μπορεί να κρύβει δυνητικούς κινδύνους για τους οποίους πρέπει να είμαστε όλοι σε επαγρύπνηση. Το κλειδί λοιπόν εδώ είναι η ενημέρωση και το μέτρο.

Πόσο συχνά μετά την ανάρτηση μιας φωτογραφίας η οποία μπορεί να έχει συγκεντρώσει πολλά «likes» και σχόλια έχετε νιώσει άμεση ικανοποίηση; Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης φαίνεται πως σε ορισμένες περιπτώσεις αποτελούν έναν “τοξικό καθρέφτη”, καθώς προβάλλουν πρότυπα που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Οι άνθρωποι που ξοδεύουν πολύ χρόνο στα social media ανησυχούν και ενδιαφέρονται πολύ περισσότερο για την εικόνα του σώματός τους, προσπαθούν να μοιάσουν στις εικόνες που βλέπουν, ενσωματώνουν αυτές τις εξιδανικευμένες εικόνες που λαμβάνουν στον τρόπο που βλέπουν τον εαυτό τους, οδηγούμενοι τελικά σε μια αντικειμενοποίηση του σώματός τους. Δίνουν μεγαλύτερη αξία στο φαίνεσθαι παρά στο είναι, θεωρούν ότι το πιο σημαντικό και άξιο προσοχής χαρακτηριστικό τους είναι το σώμα τους και προσπαθούν να κάνουν τα πάντα ώστε η εικόνα που εντέλει θα αναρτήσουν στον προσωπικό τους λογαριασμό να είναι όσο το δυνατόν πιο αψεγάδιαστη και να αγγίζει την τελειότητα.

Η εικόνα σώματος είναι η αντίληψη που έχει κανείς για τον εαυτό του, οι σκέψεις και τα συναισθήματα που προκύπτουν από την αντίληψη αυτή. Υπάρχουν τέσσερις σημαντικοί παράγοντες που μπορεί να καθορίσουν την εικόνα σώματος: η αντιληπτική εικόνα σώματος, δηλαδή πώς αντιλαμβάνεται κανείς το σώμα του, η συναισθηματική εικόνα σώματος, δηλαδή πώς αισθάνεται για το σώμα του, η γνωστική εικόνα σώματος, που αναφέρεται στο πώς σκέφτεται κανείς για την εικόνα του σώματός του και η συμπεριφορική εικόνα σώματος, δηλαδή πώς συμπεριφέρεται ως αποτέλεσμα της εικόνας του σώματός του.

Μέσω της τόσης μεγάλης έκθεσης στα social media, δημιουργούνται νοητά κάποιοι κανόνες οι οποίοι είναι αδύνατο να ακολουθηθούν, δημιουργώντας έτσι ένα κενό μεταξύ του αντιληπτού και του ιδανικού εαυτού. Σύμφωνα με τη “θεωρία της αυτοσυμφωνίας” (Higgins, 1987),  ένα τέτοιο χάσμα μεταξύ του αντιληπτού και του ιδανικού εαυτού μπορεί να οδηγήσει σε αρνητικά συναισθήματα (π.χ. θλίψη, απογοήτευση) και χαμηλή αυτοεκτίμηση.

Ο κόσμος των social media αναπόφευκτα δημιουργεί συγκρίσεις και οι χρήστες τους αποζητούν συνεχώς την επιβεβαίωση, την αποδοχή και την έγκριση μέσω των «likes», στην ατέρμονη προσπάθειά τους να κερδίσουν όλο και περισσότερους οπαδούς και «followers». Σύμφωνα με τη “θεωρία της κοινωνικής σύγκρισης” (Festinger, 1954), τα άτομα έχουν την τάση να συγκρίνουν τους εαυτούς τους με τους άλλους για να κάνουν την αυτοαξιολόγησή τους, συμπεριφορά η οποία κορυφώνεται στην εφηβεία. Νιώθουν πως η αξία τους ανεβαίνει, όταν γίνονται αρεστοί και ανάλογα με το πόσα «likes» έχει πάρει η φωτογραφία τους. Κατά συνέπεια, αναπόφευκτα μπαίνουν σε μια διαδικασία να επεξεργάζονται και να «διορθώνουν» τις φωτογραφίες τους, το πρόσωπό τους, το σώμα τους και τις όποιες ατέλειες έχουν ή θεωρούν ότι έχουν. Τα social media διευκολύνουν την εμπλοκή σε κοινωνικές συγκρίσεις και σε συνδυασμό με την έλλειψη σημαντικών προτύπων, το άτομο οδηγείται αφενός σε χαμηλή αυτοεκτίμηση και αφετέρου σε αισθήματα δυσαρέσκειας για το σώμα του.

Τα social media δημιουργούν μια ψευδαίσθηση ελέγχου: όσο περισσότερο χρόνο ξοδεύω στην ενασχόλησή μου με την επεξεργασία, «διόρθωση»/«βελτίωση» των φωτογραφιών, θα καταφέρω να αλλάξω και στην πραγματικότητα. Μπορώ να ελέγξω σε ποια φωτογραφία φαίνομαι πιο όμορφος, πιο αδύνατος κι έτσι θα επιλέξω να αναρτήσω αυτήν. Ειδικά οι έφηβοι επηρεάζονται αρκετά –υποσυνείδητα- από την πόση προσοχή λαμβάνουν ανάλογα με το πώς φαίνονται. Είναι λογικό να επεξεργάζεται κανείς λίγο ή πολύ τις φωτογραφίες που θα αναρτήσει. Τα προβλήματα ξεκινούν όταν αρχίζει κανείς να αισθάνεται πίεση για να φαίνεται όσο το δυνατόν καλύτερος και να εντυπωσιάσει.

Πολλές φορές, το πώς αντιλαμβανόμαστε την εικόνα μας, μπορεί να μην αντανακλά την πραγματικότητα. Αυτή η αποσύνδεση μεταξύ της αντίληψης για τον εαυτό και της πραγματικότητας αυξάνει την απόσταση μεταξύ της αίσθησης που έχει το άτομο για τον εαυτό του στην πραγματική ζωή και της σκέψης σχετικά με τον εαυτό που έχει δημιουργήσει στο διαδίκτυο. Τα social media δημιουργούν μια ψευδή και εσφαλμένη εικόνα: αφενός, από την πολύ επεξεργασία των φωτογραφιών μπορεί να φτάσει κανείς στο σημείο να πιστεύει πως μοιάζει με αυτό που έχει δημιουργήσει και όχι με το πώς είναι στην πραγματικότητα, και αφετέρου μπορεί –συγκρίνοντας τον εαυτό του με όλα αυτά τα λανθασμένα πρότυπα που μας κατακλύζουν συνεχώς- να νιώθει πως είναι πολύ διαφορετικός (και συνήθως χειρότερος) απ’ ότι είναι στην πραγματικότητα. Η διαταραχή αυτή είναι γνωστή και ως “Σωματοδυσμορφική Διαταραχή – Body Dysmorphic Disorder”.

Η υπερβολική έκθεση λοιπόν σε τέτοια πρότυπα που προστάζει η κοινωνία και στις ατελείωτες εικόνες που κατακλύζουν τα social media, τοποθετεί μοιραία το άτομο σε διαδικασία συγκρίσεων και δημιουργία προτύπων που προσπαθεί να ακολουθήσει όσο το δυνατόν πιο πιστά και να τους μοιάσει, δημιουργώντας μια σειρά από προβλήματα, αρκετά σοβαρά. Έρευνες έχουν δείξει πως τα υψηλότερα επίπεδα χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης σχετίζονται με χαμηλότερα επίπεδα αυτοεκτίμησης. Μια αρνητική εικόνα σώματος και η χαμηλή αυτοεκτίμηση μπορούν να οδηγήσουν σε άλλα ζητήματα ψυχικής υγείας, όπως άγχος και κατάθλιψη. Ειδικά οι έφηβοι που βρίσκονται σε μια ευαίσθητη ηλικία και έχουν μεγαλύτερη ανάγκη από την αποδοχή και την επιβεβαίωση, ακολουθούν εξαντλητικές δίαιτες με τον κίνδυνο των διατροφικών διαταραχών και συγκεκριμένα της Ψυχογενούς Ανορεξίας – Anorexia Nevrosa ή Orthorexia Nervosa, η οποία χαρακτηρίζεται από την εμμονή ενός ατόμου με την υγιεινή διατροφή και τον περιορισμό των «κακών» και ανθυγιεινών τροφίμων. Νιώθουν ενοχή για το γεγονός ότι δεν είναι όπως οι εικόνες που βλέπουν και προσπαθούν να μοιάσουν σε αυτές με κάθε κόστος, θυσιάζοντας ακόμη και την υγεία τους.

Αυτό που θα πρέπει να έχουν όλοι όσοι χρησιμοποιούν τα social media στο μυαλό τους, είναι πως όλοι οι άνθρωποι επιλέγουν να εκθέτουν στους προσωπικούς τους λογαριασμούς την καλύτερη «έκδοση» του εαυτού τους, τις καλύτερες στιγμές της ζωής τους, την ευτυχία και την επιτυχία τους, τα δυνατά τους σημεία και όχι τις αδυναμίες τους, δημιουργώντας την αίσθηση μιας ιδανικής ζωής. Γι αυτό, καλό θα ήταν πριν προβούμε σε οποιαδήποτε σύγκριση, να κοιτάμε με τι είδους ανθρώπους συγκρινόμαστε, καθώς μπορεί να είναι πολύ εκτός της δικής μας νοοτροπίας, ιδιοσυγκρασίας αλλά και lifestyle. Τέτοιου είδους ανοδικές κοινωνικές συγκρίσεις μπορεί να επηρεάσουν πάρα πολύ αρνητικά την αυτοεκτίμηση του ατόμου, ειδικά όταν η εικόνα που προβάλλεται από τα social media δεν ταιριάζει με την πραγματική του ζωή. Να θυμάστε ότι δεν ζουν όλοι – όλη την ώρα – τη ζωή που απεικονίζουν στο διαδίκτυο.

Σίγουρα είναι καλό και θεμιτό να εκτιθέμεθα σε ερεθίσματα που μας παρακινούν, μας βοηθούν να γίνουμε καλύτεροι για εμάς τους ίδιους όχι για τον κόσμο, μας βελτιώνουν αλλά αυτό που δε θα πρέπει να ξεχνάμε είναι να αγαπάμε τον εαυτό μας όπως είναι, όχι όπως θα θέλαμε να είναι. Σίγουρα δεν μας καθορίζει μόνο η εικόνα μας αλλά και η προσωπικότητά μας και ο χαρακτήρας μας. Αυτές είναι οι σημαντικότερες αρετές του ανθρώπου, ανεξάρτητα από το αν στα μέσα προβάλλεται κάτι άλλο και δίνεται μεγαλύτερη αξία στην εικόνα.

Κρίνεται λοιπόν απαραίτητη η εκπαίδευση του κόσμου και κυρίως των νέων σχετικά με την κατάλληλη χρήση των social media και τις παγίδες που ελλοχεύουν (διαδικτυακός εκφοβισμός και συνέπειες που επιφέρουν οι συγκρίσεις) και η προαγωγή δράσεων που αυξάνουν την ευαισθητοποίηση αναφορικά με το ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ενδέχεται να μην αντικατοπτρίζουν πάντα την πραγματικότητα.