Στη σημερινή εποχή, τα επίπεδα του εκφοβισμού εντός του σχολείου, εμφανίζουν ιδιαίτερα ανησυχητικές διαστάσεις. Ο σχολικός εκφοβισμός, γνωστός διεθνώς ως bullying, συνιστά μια σύνθετη και πολυδιάστατη μορφή επιθετικής συμπεριφοράς, η οποία λαμβάνει χώρα συστηματικά και εσκεμμένα μέσα στο σχολικό περιβάλλον. Η φύση του φαινομένου, περιλαμβάνει επαναλαμβανόμενες επιθέσεις ψυχολογικού, λεκτικού ή σωματικού χαρακτήρα, που έχουν ως στόχο την υποβάθμιση, την ταπείνωση και την κοινωνική απομόνωση του θύματος. Οι ψυχικές επιπτώσεις του σχολικού εκφοβισμού, είναι σοβαρές και μακροχρόνιες, επηρεάζοντας βαθιά την ψυχοσύνθεση και την ανάπτυξη του παιδιού. Το παρόν άρθρο, αναφέρεται στο φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού, τις επιπτώσεις του στο ψυχικό επίπεδο, αλλά και συμβουλές προς γονείς και εκπαιδευτικούς, για την διαχείριση του φαινομένου.
Ο σχολικός εκφοβισμός, αποτελεί έναν ιδιαίτερα καταστροφικό μηχανισμό διατάραξης όχι μόνο της σχολικής ζωής όσο και της ζωής εκτός του σχολικού πλαισίου, καθώς προκαλεί έντονο ψυχικό τραύμα στα θύματα, τα οποία συχνά εμφανίζουν αισθήματα ανασφάλειας, φόβου και αβοηθησίας. Το φαινόμενο του εκφοβισμού, δυνητικά μπορεί να επιφέρει σοβαρές συνέπειες στην ψυχική υγεία των θυμάτων, ενώ είναι δυνατόν να οδηγήσει σε αποδιοργάνωση της προσωπικότητας και των διαπροσωπικών τους σχέσεων (Olweus, 1993).
Ο σχολικός εκφοβισμός, έχει φανεί -ερευνητικά- να είναι ένας από τους κύριους παράγοντες, που συμβάλλουν στη σχολική διαρροή. Σύμφωνα με τον Glew et al. (2005), οι μαθητές, που υφίστανται εκφοβισμό, διατρέχουν υψηλότερο κίνδυνο να έχουν χαμηλή ακαδημαϊκή επίδοση, να μειώσουν τη συμμετοχή τους σε δραστηριότητες εντός του πλαισίου ή ακόμη και να εγκαταλείψουν το σχολείο. Η χρόνια έκθεση σε εκφοβισμό, οδηγεί σε αυξημένα επίπεδα άγχους, που με τη σειρά τους μειώνουν τη συγκέντρωση και την ακαδημαϊκή επίδοση (Nansel et al., 2001), ενώ τα θύματα εκφοβισμού συχνά αισθάνονται απομόνωση και αδυναμία να ενσωματωθούν στο σχολικό περιβάλλον, κάτι που μπορεί να επιδεινώσει την επιθυμία τους να αποχωρήσουν από αυτό (Bradshaw, Sawyer, & O’Brennan, 2007).
Στην εποχή της μετάβασης στην ψηφιακή κυριαρχία, σχολικός εκφοβισμός και διαδίκτυο συνδέονται κυρίως μέσα από την έννοια του κυβερνοεκφοβισμού (cyberbullying), δηλαδή του εκφοβισμού που γίνεται μέσω του διαδικτύου ή των κινητών τηλεφώνων, καθώς ο κυβερνοεκφοβισμός, αναδύεται και ως ψηφιακή προέκταση του σχολικού εκφοβισμού. Ο κυβερνοεκφοβισμός είναι μια μορφή εκφοβισμού που συμβαίνει σε ψηφιακά περιβάλλοντα, όπως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα διαδικτυακά παιχνίδια, οι πλατφόρμες ανταλλαγής μηνυμάτων και άλλα ηλεκτρονικά μέσα και μπορεί να συμπληρώνει τον σχολικό εκφοβισμό εκτός του σχολικού περιβάλλοντος. Οι μαθητές που υφίστανται σχολικό εκφοβισμό, δεν είναι σπάνιο να είναι θύματα και σε διαδικτυακό επίπεδο, γεγονός που μπορεί να ενισχύσει τις αρνητικές συνέπειες για την ψυχική και συναισθηματική τους υγεία.
Από την άλλη πλευρά, η σχέση μεταξύ σχολικού εκφοβισμού και σχολικής αυτοϋπονόμευσης, είναι πολυδιάστατη και έχει αναγνωριστεί από την ερευνητική κοινότητα ως σημαντική. Η σχολική αυτοϋπονόμευση, αναφέρεται σε συμπεριφορές και στάσεις των μαθητών, που υποσκάπτουν την ακαδημαϊκή τους επιτυχία. Αυτές οι συμπεριφορές, δυνητικά μπορεί να περιλαμβάνουν την αναβλητικότητα, την αδιαφορία για τις σχολικές υποχρεώσεις, την άρνηση να αναζητήσουν βοήθεια ή τη σκόπιμη αποτυχία στις εξετάσεις. Οι μαθητές που πέφτουν θύματα εκφοβισμού, μπορεί να αναπτύξουν μια σειρά από αρνητικές πεποιθήσεις για τον εαυτό τους και τις ικανότητες τους, κάτι που τους οδηγεί σε συμπεριφορές αυτοϋπονόμευσης. Η σχολική αυτοϋπονόμευση, που προκύπτει από τον εκφοβισμό, μπορεί να έχει μακροπρόθεσμες αρνητικές συνέπειες για τους μαθητές, περιλαμβανομένης της χαμηλής ακαδημαϊκής επίδοσης, της μειωμένης συμμετοχής στις σχολικές δραστηριότητες και της σχολικής διαρροής. Επίσης, ενδέχεται να παγιώσει έναν φαύλο κύκλο αποτυχίας και χαμηλών προσδοκιών, ο οποίος είναι δύσκολο να σπάσει χωρίς εξωτερική παρέμβαση (Garandeau & Salmivalli, 2019).
Άμεσες Ψυχικές Συνέπειες
Η έκθεση σε σχολικό εκφοβισμό, έχει συνδεθεί, άμεσα, με την εμφάνιση ποικίλων ψυχικών διαταραχών. Τα θύματα, συχνά, παρουσιάζουν αγχώδη ή καταθλιπτική συμπτωματολογία, η οποία δύναται να εξελιχθεί σε σοβαρές ψυχοπαθολογικές καταστάσεις. Σύμφωνα με τη μελέτη των Kaltiala-Heino et al. (2000), τα θύματα του εκφοβισμού, διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης διαταραχών άγχους, ενώ ταυτόχρονα εμφανίζουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και μειωμένη κοινωνική προσαρμοστικότητα. Επιπλέον, τα θύματα φαίνεται να οδηγούνται σε απομόνωση και κοινωνική απόσυρση, συμπεριφορές, δηλαδή, που επιδεινώνουν περαιτέρω την ψυχική τους υγεία. Σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτές οι καταστάσεις μπορεί να εξελιχθούν σε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, περιλαμβανομένων των αυτοκτονικών σκέψεων ή ακόμα και αποπειρών αυτοκτονίας (Hawker & Boulton, 2000).
Ο εκφοβισμός, ακόμη, υποσκάπτει την αυτοεκτίμηση των θυμάτων, κάνοντάς τα να αισθάνονται ότι δεν αξίζουν την αγάπη και τον σεβασμό των άλλων. Αυτή η χαμηλή αυτοεκτίμηση μπορεί να οδηγήσει σε κοινωνική απομόνωση και αποφυγή συμμετοχής σε σχολικές και κοινωνικές δραστηριότητες (Salmivalli, 2010). Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα θύματα εκφοβισμού μπορεί να υιοθετήσουν επιθετικές ή αντικοινωνικές συμπεριφορές ως μηχανισμό άμυνας ή αντίδρασης στην πίεση που βιώνουν. Αυτές οι συμπεριφορές μπορεί να περιλαμβάνουν εκδίκηση ή μεταφορά της επιθετικότητας σε άλλα άτομα (Olweus, 1993). Τέλος, ο σχολικός εκφοβισμός, μπορεί να εκδηλωθεί και με ψυχοσωματικά συμπτώματα, όπως πονοκεφάλους, κοιλιακούς πόνους και δυσκολίες στον ύπνο. Αυτά τα συμπτώματα, συχνά, αποτελούν μια πρώτη ένδειξη της ψυχικής πίεσης, που βιώνει το παιδί (Fekkes et al., 2004).
Μακροχρόνιες Ψυχικές Επιπτώσεις
Οι ψυχικές επιπτώσεις του σχολικού εκφοβισμού δεν περιορίζονται στην παιδική και εφηβική ηλικία. Οι μακροχρόνιες συνέπειες είναι εξίσου ανησυχητικές, καθώς οι αρνητικές ψυχολογικές συνέπειες, μπορούν να διατηρηθούν και στην ενήλικη ζωή. Μελέτες δείχνουν ότι τα άτομα που υπήρξαν θύματα σχολικού εκφοβισμού έχουν αυξημένο κίνδυνο για την ανάπτυξη χρόνιων ψυχικών διαταραχών, όπως η χρόνια κατάθλιψη, οι διαταραχές άγχους και το μετατραυματικό στρες (Copeland et al., 2013), ενώ μπορεί να εκδηλωθούν με δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις και αποτυχίες στον επαγγελματικό τομέα. Το τραύμα του εκφοβισμού κατά την παιδική ηλικία, οδηγεί σε αρνητική αυτοεικόνα και μειωμένη ανθεκτικότητα απέναντι σε στρεσογόνους παράγοντες, δημιουργώντας ένα φαύλο κύκλο ψυχικών και κοινωνικών προβλημάτων (Wolke & Lereya, 2015).
Συμβουλές για Εκπαιδευτικούς και Γονείς
Η κατανόηση των ψυχικών επιπτώσεων του σχολικού εκφοβισμού, είναι ζωτικής σημασίας για την ανάπτυξη κατάλληλων στρατηγικών πρόληψης και παρέμβασης. Οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς καλούνται να διαδραματίσουν κρίσιμο ρόλο στην αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου. Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να ενσωματώνουν στο σχολικό πρόγραμμα δραστηριότητες και σεμινάρια που προάγουν την κατανόηση των αρνητικών συνεπειών του εκφοβισμού και ενισχύουν την ενσυναίσθηση μεταξύ των μαθητών. Η ενημέρωση σχετικά με τη σοβαρότητα του φαινομένου και η καλλιέργεια της συνεργασίας, μπορούν να μειώσουν την εμφάνιση του εκφοβισμού. Οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς πρέπει να είναι προσεκτικοί στα σημάδια που μπορεί να υποδηλώνουν ότι ένα παιδί είναι θύμα εκφοβισμού. Συμπεριφορές όπως η απόσυρση, οι ξαφνικές αλλαγές στη διάθεση, και η πτώση των σχολικών επιδόσεων είναι ενδείξεις που δεν πρέπει να παραβλέπονται. Όταν διαπιστωθεί ότι ένα παιδί είναι θύμα εκφοβισμού, είναι κρίσιμο να λάβει άμεση ψυχολογική υποστήριξη. Η συνεργασία με ψυχολόγους, είναι απαραίτητη για την παροχή βοήθειας και την ανάπτυξη στρατηγικών αντιμετώπισης. Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί πρέπει να ενισχύουν την αυτοεκτίμηση των παιδιών μέσω θετικής ενίσχυσης και ανάδειξης των δυνατοτήτων τους, ενώ η ανάπτυξη μιας ισχυρής αυτοεικόνας μπορεί να θωρακίσει τα παιδιά απέναντι στις αρνητικές επιπτώσεις του εκφοβισμού.
Επιλογικά, η αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού, απαιτεί συλλογική προσπάθεια και διαρκή επαγρύπνηση. Μέσω συντονισμένων δράσεων και ουσιαστικής υποστήριξης, μπορούμε να προστατεύσουμε τα παιδιά από τις καταστροφικές συνέπειες του εκφοβισμού και να προάγουμε ένα ασφαλές και υγιές σχολικό περιβάλλον.
Προτεινόμενη σχετική αρθρογραφία & video:
CSIi Σχολικός εκφοβισμός | Τι είναι και ποιες οι συνέπειες του
CSIi Τι να κάνετε αν το παιδί σας πέφτει θύμα bullying στο σχολείο
Traumahelp Bullying | Πώς το βιώνει το θύμα και πώς ο θύτης;
Σχολικός εκφοβισμός | Δρ. Κέλλυ Ιωάννου Εγκληματολόγος
Bullying | Μαρία Σγούρου Ψυχολόγος
Bullying: Σχολικός …και εξωσχολικός εκφοβισμός | Δ. Παπαδημητριάδης Ψυχίατρος
American Psychological Association | Bullying
Πηγές:
Olweus, D. (1993). Bullying at school: What we know and what we can do. Oxford: Blackwell.
Ονομάζομαι Εμμανουήλ Γκίγκας και είμαι επί πτυχίω Φοιτητής Ψυχολογίας του SCG-Επιστημονικό Κολλέγιο Ελλάδος, σε συνεργασία με το Κρατικό Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου, τελειόφοιτος του Τμήματος Φιλοσοφικών & Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης και μετεκπαιδευθείς σε προγράμματα εγκληματολογίας στο Κέντρο Πρόληψης & Συμβουλευτικής. Ως εθελοντής του CSI Institute, χαιρετίζω, με ιδιαίτερη θέρμη, το φιλόδοξο όραμα του Ινστιτούτου, που προάγει εκπαιδευτικούς σκοπούς και στοχεύει στην συλλογική αντιμετώπιση θεμάτων ασφαλείας στο διαδίκτυο σε όλη την επικράτεια. Αυτή την περίοδο, συμμετέχω, εθελοντικά, σε αξιόλογες δράσεις ενημέρωσης για την ψυχική υγεία και πρόληψης από το ηλεκτρονικό έγκλημα, στην συγγραφή άρθρων, αλλά και στην παροχή υπηρεσιών τηλεφωνικής συμβουλευτικής και υποστήριξης σε πλήθος συμπολιτών μας.