Πώς να μιλήσετε στα παιδιά για τον θάνατο

Από την Ουρανία Παπανικολάου,

Ο θάνατος ενός γονιού, ενός συγγενικού ή κοντινού προσώπου είναι ένα οδυνηρό γεγονός για όλη την οικογένεια. Οι γονείς, και όσοι βρίσκονται κοντά στα παιδιά, αναρωτιούνται αν μπορούν να τους μιλήσουν για το θάνατο, για το τί θα καταλάβουν και ποιες επιπτώσεις θα έχει η συζήτηση στην ψυχική τους υγεία. Πολλές φορές νομίζουν ότι προφυλάσσουν τα παιδιά τους με το να αποκρύψουν την αλήθεια για την απώλεια/θάνατο ή με το να δώσουν ψεύτικες πληροφορίες. Η πιο συνηθισμένη φράση που λένε στα παιδιά είναι: «Ο μπαμπάς/παππούς σου θα πάει ένα μακρινό ταξίδι», το οποίο όμως μπορεί να οδηγήσει το παιδί να τρέφει ελπίδες επιστροφής του. Στην πραγματικότητα, η απόκρυψη της αλήθειας είναι αυτή που δυσκολεύει την κατάσταση και δημιουργεί πρόσθετα προβλήματα.

Ας δούμε τι μπορεί να σκέφτονται τα παιδιά, σε αυτήν την περίπτωση:

• Τα παιδιά αντιλαμβάνονται ότι κάτι έχει αλλάξει, δεν βλέπουν πια το πρόσωπο που πέθανε και δεν ξέρουν γιατί. Κανείς δεν τους έχει εξηγήσει τί έγινε και γιατί η έκφραση στα πρόσωπα των μελών της οικογένειας, η διάθεση τους, όπως και το ντύσιμό τους, ξαφνικά φοράνε μαύρα ρούχα, έχει αλλάξει.
• Συχνά φαντάζονται ότι έχει συμβεί κάτι πολύ φοβερό για το οποίο νιώθουν ότι φταίνε εκείνα και πιθανόν να υποφέρουν από εφιάλτες σχετικά με τα φρικτά πράγματα που νομίζουν ότι έχουν συμβεί. Μην ξεχνάμε ότι τα παιδιά μαθαίνουν από τα παραμύθια ή ταινίες για ανθρώπους που εξαφανίστηκαν, επειδή για παράδειγμα κάποιος τους έφαγε. Μπορεί να πιστεύουν ότι κάτι τέτοιο συνέβη και στο πρόσωπο που χάθηκε.
• Παρερμηνεύουν τις εκδηλώσεις πένθους των ενηλίκων ως ασθένεια. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αυξάνεται το άγχος τους για την υγεία των υπόλοιπων αγαπημένων τους προσώπων.
• Καλύπτουν τα συναισθήματα τους είτε για να προστατεύσουν το γονέα που τον βλέπουν θλιμμένο, είτε γιατί ντρέπονται ή φοβούνται να δείξουν τα συναισθήματά τους, και έτσι υποφέρουν μόνα τους χωρίς να ζητήσουν βοήθεια.
• Παιδιά τα οποία έχασαν τον ένα γονέα ενδέχεται να παρουσιάσουν τάση και ανάγκη προσκόλλησης στον άλλο, καθώς φοβούνται ότι μπορεί να χάσουν και αυτόν.
• Πιθανόν να έχουν φοβίες στο μέλλον, να παρουσιάσουν δυσκολία συγκέντρωσης, αϋπνίες, χαμηλή σχολική επίδοση, επιθετικότητα ή να εκδηλώσουν συμπεριφορές προηγούμενων σταδίων ανάπτυξης, όπως ενούρηση, όσον αφορά παιδιά προσχολικής ηλικίας.

Είναι απαραίτητο λοιπόν, τα παιδιά να είναι ενήμερα γι’ αυτό που συμβαίνει, και η ενημέρωση να γίνεται με βάση την ηλικία του παιδιού και την ικανότητα του να αντιλαμβάνεται τον θάνατο.

Είναι καλό να γνωρίζετε ότι:

• Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας αντιλαμβάνονται το θάνατο ως απουσία αλλά δεν κατανοούν ότι ο θάνατος είναι οριστικός. Πιστεύουν ότι αυτός που πέθανε, θα επιστρέψει και ότι εξακολουθεί να ζει, να σκέφτεται και να αισθάνεται εκεί που βρίσκεται.
• Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας κατανοούν ότι ο θάνατος είναι μη αναστρέψιμος, αλλά θεωρούν ότι συμβαίνει μόνο στους άλλους. Επίσης, λόγω της αυξημένης φαντασίας τους παρερμηνεύουν τα πράγματα και τις καταστάσεις.
• Οι έφηβοι έχουν κατανοήσει την έννοια του θανάτου και αντιλαμβάνονται μεταφυσικές και συμβολικές ερμηνείες του θανάτου.

Με βάση τα παραπάνω, θα πρέπει:

• Η ενημέρωση να γίνεται άμεσα χωρίς καθυστερήσεις, με ειλικρίνεια για το τι συνέβη και πώς, και με λόγια κατανοητά για το παιδί. Κυρίως στα μικρά παιδιά, θα πρέπει να δοθεί προσοχή. Δεν χρειάζονται ιατρικές λεπτομέρειες, που το πιθανότερο είναι να αγχώσουν και να μπερδέψουν το παιδί. Για παράδειγμα, δεν χρειάζεται ένα πολύ μικρό παιδί να ακούσει ότι «η καρδιά του κουράστηκε» ή ότι «δεν μπορούσε να αναπνεύσει». Αυτά μπορεί να του δημιουργήσουν φοβίες, σχετικά με την καρδιά ή την αναπνοή, τη δική τους ή των αγαπημένων τους προσώπων. Αυτό που είναι σημαντικό να ακουστεί είναι ότι «δεν θα είναι πια μαζί μας, δεν θα ξανάρθει».
• Να χρησιμοποιούνται λέξεις που δηλώνουν ότι κάτι έγινε και είναι οριστικό, όπως, «πέθανε», «θάνατος» και όχι ασαφείς λέξεις όπως, «έφυγε», διότι το παιδί πρέπει να καταλάβει ότι δεν θα ξαναγυρίσει αυτός που έφυγε όσο και αν ψάξει.
• Να εξηγείτε ότι το παιδί δεν ευθύνεται γι’ αυτό που συνέβη. Είναι συχνό φαινόμενο να αισθάνονται ενοχή τα παιδιά, ότι δηλαδή κάτι κακό έκαναν εκείνα και συνέβη αυτό. Το αίσθημα της ενοχής υπάρχει και στους εφήβους, οι οποίοι συνειδητά ή ασυνείδητα μπορεί να επικρίνουν τον εαυτό τους για τη συναισθηματική τους απομάκρυνση από την οικογένεια. Είναι σηματικό, συχνά πυκνά να λέτε στα παιδιά ότι το άτομο που πέθανε τα αγαπούσε πολύ και ότι ήξερε πολύ καλά πόσο τον αγαπούσαν και εκείνα. Αυτό είναι σημαντικό γιατί πολλά παιδιά, έφηβοι ακόμη και ενήλικες, έχουν ενοχές, για εκείνους που έφυγαν για πάντα από τη ζωή, χωρίς εκείνα να τους δείξουν πόσο πολύ τους αγαπούσαν.
• Να δίνεται χρόνος, ώστε το παιδί να εκφράζει τα συναισθήματα του και να διατυπώνει ερωτήσεις. Να αποφεύγονται υποδείξεις για το πώς να αισθάνεται ή προτροπή να μην αισθάνεται ή να μην το σκέφτεται.
• Να επαναλαμβάνονται πληροφορίες που ήδη έχουν δοθεί, κάθε φορά που το παιδί ξαναρωτάει στην προσπάθειά του να καταλάβει τι συνέβη. Κάθε παιδί έχει το δικό του ρυθμό να απορροφά πληροφορίες και να κατανοεί.
• Ο ενήλικας που μιλάει με το παιδί του, να μη διστάζει να μοιράζεται μαζί του τις δικές του σκέψεις και συναισθήματα, ακόμα και να κλαίει μαζί του, αποφεύγοντας φυσικά την υπερβολή στην έκφραση των συναισθημάτων του. Αυτό βοηθάει το παιδί να νιώσει ότι δεν είναι μόνο του και ότι μπορεί να νιώσει ή και να εκφράσει ανάλογα συναισθήματα.
• Στην περίπτωση που πρόκειται για το θάνατο ενός γονέα, να ενημερώνεται για το τί θα συμβεί στο μέλλον, τί πρόκειται να αλλάξει και τί θα μείνει σταθερό. Πρακτικά θέματα διαβίωσης, οικονομική εξασφάλιση, καινούργιος καταμερισμός ευθυνών, όλα όσα μπορούν να απασχολούν το παιδί και πρέπει αφενός να καθησυχάζεται και αφετέρου να απαλλάσσεται από άγχη που δεν πρέπει να έχει.
• Να επιτρέπετε στο παιδί να συμμετάσχει στην κηδεία, εφόσον το επιθυμεί, αφού προετοιμαστεί κατάλληλα.

Κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας είναι σημαντικό οι γονείς, που συχνά είναι απορροφημένοι από τα δικά τους συναισθήματα, να ζητούν βοήθεια και να αντλούν δύναμη από το στενό τους περιβάλλον. Εκτός από τους συγγενείς και φίλους, οι δάσκαλοι και οι ειδικοί σύμβουλοι μπορούν να τους στηρίξουν και να μοιραστούν το δύσκολο έργο της στήριξης των παιδιών τους για την απώλεια που βιώνουν.

Επίσης είναι σημαντικό να ενημερώσουν οι γονείς τους νηπιαγωγούς, τους δασκάλους ή άλλα πρόσωπα που συνδέονται με το παιδί, ώστε και εκείνοι να μπορούν να δείξουν ευαισθησία και κατανόηση αν το παιδί αλλάξει συμπεριφορά ή παρουσιάσει ιδιαίτερες ανάγκες.

Πρέπει τα παιδιά να επισκέπτονται το άτομο που πεθαίνει;

Ένα παιδί δημοτικού μπορεί να επισκεφθεί ένα σοβαρά άρρωστο άτομο στο νοσοκομείο, εάν υπάρχει ισχυρός δεσμός μεταξύ τους, εάν το επιθυμούν και οι δύο και αν οι συνθήκες το επιτρέπουν. Χρειάζεται να αξιολογηθεί η ωφελιμότητα της επίσκεψης, αν, για παράδειγμα, θα δώσει την ευκαιρία του αποχαιρετισμού και στους δύο. Το παιδί επιβάλλεται να προετοιμαστεί για το τί θα δει και τί θα ακούσει τόσο από το χώρο όσο και από το άτομο. Σε κάθε περίπτωση, η επίσκεψη πρέπει να είναι πολύ σύντομη και το παιδί να συνοδεύεται από ένα αγαπημένο του, αλλά και υποστηρικτικό άτομο. Ένα τηλεφώνημα μπορεί, επίσης, να είναι χρήσιμο αν είναι εφικτό.

Τα παιδιά πρέπει να πηγαίνουν στις κηδείες;

Η κηδεία είναι μια τελετή αποχαιρετισμού που μπορεί να βοηθήσει ένα παιδί να αποδεκτεί το γεγονός του θανάτου. Η απόφασή μας θα βασιστεί στην ηλικία και ωριμότητα του παιδιού, την προσωπική επιθυμία του και την ωφελιμότητα που θα έχει τελικά στο ίδιο. Θα πρέπει να ερωτηθεί πρώτα, αν θέλει να πάει και σε καμμία περίπτωση να μην ενοχοποιηθεί, αν δε θέλει. Στη συνέχεια χρειάζεται να προετοιμαστεί για το τί θα δει και θα ακούσει και βέβαια να συνοδεύεται από ένα υποστηρικτικό ήρεμο και αγαπημένο του πρόσωπο.

Φροντίστε σταδιακά η οικογένεια να επανέλθει στους φυσιολογικούς της ρυθμούς. Τα παιδιά είναι πολύ πιθανόν, σε τέτοιες καταστάσεις, να έχουν περίεργες αντιδράσεις και συμπεριφορές όπως, το να αρνούνται πολλές οικογενειακές ή προσωπικές συνήθειες, όπως για παράδειγμα τις . ώρες φαγητού, μπάνιου, διάβασμα κ.λπ. Θα πρέπει να επιμείνετε ώστε το παιδί να αντιληφθεί ότι αυτή η μεγάλη απώλεια, δεν σημαίνει πως η ζωή σταματά. Πρέπει να συνεχιστεί και μάλιστα, όπως πριν.

Σημαντικό είναι να γνωρίζουμε τα 5 στάδια του πένθους, τα οποία καλό είναι, χωρίς πίεση φυσικά, να καταφέρουν όλοι στην οικογένεια και κυρίως οι γονείς να τα περάσουν με το δικό τους ρυθμό και να φτάσουν στο 5^ο.  Με αυτόν τον τρόπο, εκτός του ότι θα βοηθήσουν τον ίδιο τους τον εαυτό, θα μπορέσουν να βοηθήσουν και να υποστηρίξουν αποτελεσματικότερα τα παιδιά τους, μετέπειτα. Να τονίσουμε ότι τα στάδια δεν είναι γραμμικά και μπορεί να μην συμβούν απαραίτητα με αυτήν τη σειρά.

Τα 5 στάδια του πένθους:

1. Άρνηση
2. Θυμός
3. Διαπραγμάτευση
4. Κατάθλιψη
5. Αποδοχή

Αποδοχή

Το να φτάσει κανείς σε αυτό το στάδιο του πένθους είναι ένα δώρο στο οποίο δεν φτάνουν όλοι.. Πολλοί άνθρωποι μένουν για χρόνια ολόκληρα στα προηγούμενα στάδια. Άρνηση, απομόνωση, θυμός, κατάθλιψη, συναισθήματα από τα οποία δεν μπορούν να ξεφύγουν. Αυτό το στάδιο χαρακτηρίζεται από την απόσυρση και την ηρεμία. Σίγουρα δεν είναι μια περίοδος ευτυχίας και πρέπει να διακρίνεται από την φάση της κατάθλιψης.

Το να αντιμετωπίσουμε την απώλεια είναι μια βαθιά προσωπική και μοναδική εμπειρία. Κανείς δεν μπορεί να σας βοηθήσει να περάσετε μέσα από αυτά τα πέντε στάδια με πιο εύκολο τρόπο, ή να κατανοήσετε όλα τα συναισθήματα που σας κατακλύζουν. Σίγουρα, όμως, θα σας βοηθήσουν τα αγαπημένα σας πρόσωπα που θα είναι κοντά σας σε αυτήν τη διαδικασία, έστω και με την απλή παρουσία τους. Το καλύτερο που μπορείτε να κάνετε είναι να επιτρέψετε στον εαυτό σας να αισθανθεί ανεμπόδιστα την θλίψη που σας πλημμυρίζει. Με το να αντιστεκόμαστε απέναντι στο αναπόφευκτο, το μόνο που πετυχαίνουμε είναι να παρατείνουμε την φυσική διαδικασία της επούλωσης.

Κατά τη διάρκεια της θλίψης και του θρήνου, επειδή τα παιδιά θα προσκολληθούν αναπόφευκτα σε εσάς, προσπαθήστε να είστε τρυφεροί αλλά διατηρήστε και κάποιες μικρές αποστάσεις, ώστε ούτε εσείς να αγκιστρωθείτε από αυτά, ούτε εκείνα από εσάς. Έχει σημασία να συνεχιστεί η ομαλή αυτονόμηση των παιδιών, αλλά και η δική σας.

Τέλος, σε περίπτωση που δεν μπορείτε να διαχειριστείτε τα συναισθήματά σας, τις σκέψεις σας, τις συμπεριφορές σας και να είστε, όσο γίνεται, λειτουργικοί, ακόμη και με τη συνδρομή στενού υποστηρικτικού περιβάλλοντος, για μεγάλο χρονικό διάστημα. καλό θα ήταν η βοήθεια ενός ειδικού ψυχικής υγείας. Το ίδιο ισχύει και για τα παιδιά σας.

***Με πληροφορίες από: «Πώς να μιλήσετε σε ένα παιδί για…» της Ε.Ψ.Υ.Π.Ε..