Παρατηρώντας τη νέα «κοινωνική πραγματικότητα»

Aπό την Μαρία Μουζάκη,

Ο χρόνος ξαφνικά άρχισε να «κυλά» και πάλι. Αφορμή στάθηκε η προοδευτική άρση των περιοριστικών μέτρων εξάπλωσης του κορωνοϊού, με τη διαφορά ότι η κοινωνική πραγματικότητα διέρχεται πλέον, μέσα από διαδοχικά στάδια αξιολόγησης· αν «περάσουμε» την πρώτη φάση με επιτυχία έρχεται η δεύτερη και ούτω καθεξής. Μοναδικό κριτήριο, η ατομική υπευθυνότητα εντός της συλλογικότητας ή αλλιώς ο αριθμός των νέων κρουσμάτων, μέσα από τις ενημερώσεις του Υπουργείου Υγείας.

Η «επιστροφή» στη –νέα- κοινωνικότητα όπως αποκαλέστηκε, δεν είναι μία στρατηγική της ελληνικής κυβέρνησης. Σε πολλές χώρες του κόσμου λαμβάνονται μέτρα, προκειμένου να ανοίξουν σιγά-σιγά την οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα. Στη Δανία, η πρώτη φάση χαλάρωσης των μέτρων πραγματοποιήθηκε στις 15 Απριλίου, με το άνοιγμα των βρεφονηπιακών και παιδικών σταθμών, καθώς και των δημοτικών σχολείων μέχρι την 5η τάξη (Αναστασοπούλου,2020). Στην πόλη Wuhan, από όπου ξεκίνησε η επιδημία, τα περισσότερα εργοστάσια λειτουργούν εκ νέου, χρησιμοποιώντας αυστηρούς κανόνες για τους εργαζομένους, όπως τακτική θερμομέτρηση, χωρίσματα στις θέσεις εργασίας και στις καφετέριες και άλλα μέτρα. Στην Τσεχία, τα μικρά μαγαζιά λειτουργούν ήδη από τις 9 Απριλίου και τα μεγαλύτερα από τις 27 Απριλίου, ενώ στη Γερμανία τα πρώτα μαγαζιά που άνοιξαν ήταν εκείνα με εμβαδό μικρότερο των 800 τ.μ. συγκεκριμένων κατηγοριών (Νικολαΐδης,2020).

Στην Ελλάδα, η  κοινωνική ζωή επανέρχεται από τις 4 Μαΐου. Πρώτα χτενιζόμαστε, καλλωπιζόμαστε, στις 11 Μαΐου ψωνίζουμε τα απαραίτητα αξεσουάρ για το καλοκαίρι και κάπου στις 25 Μαΐου είμαστε έτοιμοι να βγούμε με τους φίλους μας για να «γιορτάσουμε» την ηρωική έξοδο. Είναι η μέρα που όλοι θα διηγούμαστε, με την ανάλογη λυρικότητα, πώς περάσαμε εκείνες τις μέρες και πόσα sms στείλαμε ή πόσα χαρτιά συμπληρώσαμε. Το tik-tok θα γεμίσει εικόνες από εστιατόρια, καφέ, μπαρ, ακόμα και αν η παρέα κάθεται αντικριστά, δημιουργώντας νέα «challenge», που πράγματι θα μοιάζει σαν να «επανήλθαμε» στη κοινωνική πραγματικότητα. Ε, συγγνώμη… σε ποια είπαμε ότι επιστρέφουμε;

Τι μάθαμε κατά τη διάρκεια του «εγκλεισμού»

Ένα από τα ερωτήματα που καλούμαστε να απαντήσουμε αυτό το διάστημα είναι «Πώς βγαίνει ο κόσμος από την καραντίνα». Μία απάντηση που προϋποθέτει τη διερεύνηση ενός συνόλου παραγόντων και κυρίως, να εξετάσουμε το τι μάθαμε κατά τη διάρκεια αυτού του μαζικού «lockdown». Προφανώς, η κοινωνική μας ζωή δεν είναι ίδια· αρκεί να παρατηρήσει κάποιος τον διπλανό του, που αν δεν φορά κάποια μάσκα, μοιάζει να είναι επιφυλακτικός, δύσπιστος, με το φόβο να «κυριεύει» τις διαπροσωπικές μας σχέσεις αλλάζοντας το επί αιώνες, πρότυπο του διαχυτικού Έλληνα. Όμως, τι άλλαξε; Τι μάθαμε στο διάστημα του εγκλεισμού ή καλύτερα, μάθαμε τίποτε στη διάρκεια του εγκλεισμού;

Προτού απαντήσουμε σε αυτή την ερώτηση, θα πρέπει να αναλογιστούμε τι σημαίνει «σπίτι». Μέχρι πρότινος το «σπίτι» ήταν το συναισθηματικό μας καταφύγιο και ένας προσωπικός χώρος που μας επέτρεπε να «ξεδιπλώνουμε» το προσωπικό, ατομικό μας εαυτό, από τον κοινωνικό. Ήταν εκείνος ο χώρος που έπρεπε να είσαι ΕΣΥ, «απεγκλωβισμένος» από τους αγχωτικούς ρυθμούς της καθημερινότητας, αφιερώνοντας χρόνο σε σένα και στην οικογένειά σου. Όλα αυτά όμως άλλαξαν, με την τηλεργασία και την τηλεκπαίδευση. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η κοινωνική και οικονομική ζωή δεν σταματούν. Αναπροσαρμόζονται στις εκάστοτε κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Η μετακίνηση του κοινωνικού μας εαυτού, της επαγγελματικής μας ιδιότητας στο «σπίτι», στο προσωπικό μας χώρο μετέβαλε εδραιωμένες, πάγιες αντιλήψεις. Για κάποιους, αυτή η «αλλαγή» είναι ένα φυσικό επακόλουθο των σύγχρονων, τεχνολογικών μετασχηματισμών, αλλά για άλλους εγείρονται ερωτήματα και προβληματισμοί περί αλλοτρίωσης του ατόμου και ατομικών ελευθεριών.

Οι εξελίξεις αυτές φαίνεται να ήταν καλοδεχούμενες για την πλειονότητα της ελληνικής κοινωνίας. Σε έρευνα της διαΝΕΟσις (2020) που διεξήχθη το διάστημα 8-15 Απριλίου 2020, διαπιστώθηκαν αρκετά ενδιαφέροντα στοιχεία, όπως ότι η αισιοδοξία προβάλλεται ως το κυρίαρχο συναίσθημα (!) αντικαθιστώντας τη μέχρι πρότινος ανασφάλεια, που κυριαρχούσε από τα χρόνια του μνημονίου, ακολουθούμενο από τα συναισθήματα της ασφάλειας, της σιγουριάς και της αυτοπεποίθησης. Μόνο το ένα τρίτο δηλώνουν σήμερα, απογοήτευση (Γράφημα 1). Η μελέτη της Public Issue (2018) είναι ενδεικτική της «αντιστροφής» του κοινωνικού κλίματος, μιας και η πλειονότητα των ερωτηθέντων εξέφρασε συναισθήματα απογοήτευσης (22%), οργής/αγανάκτησης (21%), ανησυχίας/άγχους (19%) και μόνο το 9% ελπίδα, με τα ποσοστά αυτά να μένουν αμετάβλητα και κατά το 2019, εκτός από το αίσθημα ελπίδας το οποίο ανήλθε στο 11%.

Γράφημα 1. Συγκρίνοντας τις απαντήσεις αναφορικά με τη συναισθηματική κατάσταση των πολιτών (πηγή: διαΝΕΟσις,2020: 10)

Υπό αυτές τις συνθήκες και πάντα στο πλαίσιο του φόβου της μη μετάδοσης, της μη ίασης, είναι φυσικό να επηρεάζεται άρδην η ψυχοσυναισθηματική κατάσταση των πολιτών. Για το 40% η ψυχική τους υγεία έχει επιβαρυνθεί, εξαιτίας της βίωσης συναισθημάτων στρες και αβεβαιότητας για το μέλλον, όπως και φόβο για να μην αρρωστήσει κάποιο μέλος της οικογένειάς τους, όταν ένα αξιοσημείωτο ποσοστό -47%- δηλώνουν ότι δεν έχουν επηρεαστεί από την «κοινωνική καραντίνα» (Εικόνα 1). Το 95% μάλιστα, παραθέτει και ορισμένα θετικά αποτελέσματα, όπως η μείωση της περιβαλλοντικής ρύπανσης, με άλλους συμμετέχοντες να βλέπουν τον «εγκλεισμό» ως μία ευκαιρία ανασυγκρότησης, αποταμίευσης, καθώς και να περάσουν περισσότερο χρόνο με την οικογένειά τους (Καραϊσκάκη,2020).

Εικόνα 1. Πώς επηρέασε ο κορωνοϊός την ψυχική υγεία των Ελλήνων (πηγή: Καραϊσκάκη,2020)

Δυστυχώς, η παραμονή στο σπίτι δεν ήταν για όλους ευχάριστη. Πέρα από την αύξηση των κρουσμάτων ενδοοικογενειακής βίας, δεν θα μπορούσαμε να μην σταθούμε στις συνέπειες που επέφερε στη συνοχή της οικογένειας και δη στη συζυγική σχέση. Το «για πάντα μαζί» φαίνεται να διαψεύστηκε σε πολλές περιπτώσεις, μιας και ο «εγκλεισμός» έφερε κοντά ζευγάρια που επί χρόνια «απουσίαζαν» ουσιαστικά από τη σχέση τους, εξαιτίας ακριβώς των γρήγορων, αγχωτικών ρυθμών της καθημερινότητας. Ο καριερισμός, οι εταιρικοί στόχοι και bonus είχαν έρθει να αντικαταστήσουν την ποιοτική επικοινωνία, τη συντροφικότητα, με αποτέλεσμα να «μεγαλώνει» μία απόσταση ανάμεσα στο ζευγάρι, η οποία έγινε αισθητή όταν κλήθηκαν να περάσουν σχεδόν 45 μέρες μαζί! Δίχως meeting, παρουσιάσεις και εκθέσεις.

Ασφαλώς και οι οποιεσδήποτε πολυετείς ερωτικές σχέσεις είναι πιθανό να αντιμετωπίσουν προβλήματα επικοινωνίας ή στη σεξουαλική τους ζωή, όμως στη περίπτωση του εγκλεισμού, αναδύθηκαν τα όποια προβλήματα υποβόσκουν όλο αυτό το διάστημα. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Ψυχικής και Σεξουαλικής Υγείας (2018), σε δείγμα 2.350 ατόμων, το 59% των έγγαμων ζευγαριών και το 22% των ζευγαριών σε συμβίωση αναφέρουν επιπτώσεις στη σεξουαλική τους ζωή· 1 στα 4 ζευγάρια δεν κοιμήθηκε στο ίδιο κρεβάτι κατά την περίοδο της καραντίνας,. Το 45% των παντρεμένων ζευγαριών είχε μειωμένες ή καθόλου σεξουαλικές επαφές, με το 23% των ζευγαριών να αντιμετώπισε περισσότερες συγκρούσεις και γκρίνιες. Αξίζει δε να τονιστεί ότι το 65% των συμμετεχόντων αισθάνεται θετικά με την καθημερινή συμβίωση, ενώ το 35% αισθάνεται μέτρια, αδιάφορα ή αρνητικά.

Εντυπωσιακές αλλαγές σημειώνονται και στο επίπεδο εμπιστοσύνης που συγκεντρώνουν οι πολιτικοί θεσμοί, από ό,τι 27 μήνες πριν (Γράφημα 2), σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, δείχνοντας επίσης εμπιστοσύνη στο κράτος πρόνοιας και τα ΜΜΕ, με το ραδιόφωνο να παρουσιάζεται ως το κύριο μέσο ενημέρωσης (διαΝΕΟσις,2020). Την ίδια περίοδο βέβαια, τα ελληνικά μέσα ενημέρωσης αναδεικνύονται στα πλέον αναξιόπιστα του κόσμου, όπως επιβεβαιώνουν διεθνείς μελέτες. Μόλις το 18% των πολιτών θεωρεί ότι τα πολιτικά ζητήματα παρουσιάζονται αντικειμενικά, το 25% πιστεύει στις ειδήσεις που αφορούν την κυβέρνηση και τους αξιωματικούς και το 22% ότι οι ειδήσεις μεταδίδονται στη σωστή διάστασή τους (Pew Research Center,2018).

Η κατάσταση αυτή εμφαίνεται και μέσα από τα πορίσματα του Reuters Institute for Journalism (2019), βάσει των οποίων οι Έλληνες σχεδόν στο σύνολό τους, πάνω από το 90%, ενημερώνονται από το διαδίκτυο, συμπεριλαμβανομένων των social media, ενώ μόνο το 27% δείχνει να έχει εμπιστοσύνη στις ειδήσεις. Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει και έρευνα του Εργαστηρίου Ειρηνευτικής Δημοσιογραφίας (International Peace Journalism Laboratory) του Τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ μαζί με την εταιρεία ierax analytix (2020). Μολονότι επισημαίνεται το ζήτημα της παραπληροφόρησης στη χώρα, εν μέσω επιδημίας, ιδίως κατά την πρώτη περίοδο της κρίσης, διαπιστώνεται εντούτοις μία αισθητή αύξηση εμπιστοσύνης στα επαγγελματικά μέσα ενημέρωσης.

Γράφημα 2. Συγκρίνοντας τις απαντήσεις αναφορικά με το βαθμό εμπιστοσύνης των πολιτών στους παρακάτω θεσμούς- «πολύ», «αρκετά» (πηγή: διαΝΕΟσις,2020: 18)

Καταλήγοντας η εικόνα της ελληνικής κοινωνίας μοιάζει διφορούμενη. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει το γενικότερο –όχι πάντα- κοινωνικό κλίμα φόβου και ανασφάλειας. Η λέξη «ατομική ευθύνη» λαμβάνει ένα νέο βαρυσήμαντο τόνο, που μέχρι πρότινος περιοριζόταν σε απλές μετακινήσεις. Αυτό που φαίνεται να μας τρομάζει είναι η είσοδος σε μία νέα κοινωνική πραγματικότητα, όπου νέες αντιλήψεις και αξίες διαμορφώνονται, «προξενώντας» αισθήματα δυσφορίας σε ένα ικανοποιητικό μέρος του πληθυσμού. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το άτομο προσπαθεί να ξανά βρει τους κοινωνικούς ρυθμούς του, όπως και τη θέση του σε αυτή τη νέα κοινωνική πραγματικότητα. Είναι η περίοδος που αρχίζουν οι πρώτοι συνωστισμοί, η αντίστροφη μέτρηση για τα ουζερί και τις παραλίες, αλλά και τα διάφορα σενάρια περί συνωμοσιών, απόρροια της ανθρώπινης ύπαρξης και της ανάγκης περί αναπροσαρμογής.

Το άτομο μέσα από το σύνολο…

Μετρώντας τις μέρες αυτής της ιδιόρρυθμης «κοινωνικής ελευθερίας» τίθενται οι πρώτοι προβληματισμοί αναφορικά με το είδος της κοινωνίας στην οποία επιθυμούμε να ενταχθούμε (ή να επανενταχθούμε). Διακόσιοι καλλιτέχνες και επιστήμονες από ολόκληρο τον κόσμο ανέπτυξαν αυτό το σκεπτικισμό, ζητώντας ένα «ριζικό μετασχηματισμό» του συστήματος κατά του «καταναλωτισμού». Οι σκέψεις αυτές έρχονται ταυτοχρόνως με τις δυσοίωνες προβλέψεις για την εθνική και παγκόσμια οικονομία, με τις προβλέψεις να κάνουν λόγο μέχρι και για άνω του 9% ύφεσης, εκτιμώντας δυναμική ανάκαμψη το 2021. Υπάρχουν ακόμη και μελετητές που συγκρίνουν την εικόνα της διεθνούς οικονομίας, με εκείνη της παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης του 1930, εντείνοντας σαφώς το κοινωνικό κλίμα της ανασφάλειας, καθώς και τις διακυμάνσεις της παγκόσμιας αγοράς.

Κάπου εδώ, εμφανίζονται μία σωρεία ερωτημάτων. Είμαστε έτοιμοι να βγούμε; Γιατί βγαίνουμε τώρα; Πότε θα βγει το εμβόλιο; Γιατί ανοίγουν τα σχολεία; κλπ. Ερωτήσεις που ουσιαστικά φανερώνουν την άγνοια, τον φόβο και την αδυναμία του ανθρώπου απέναντι στην φύση, που επί αιώνες πίστευε ότι την είχε «εξημερώσει». Προφανώς και η κοινωνική ζωή δεν σταματά. Δεν μπορούμε να μείνουμε στα σπίτια μας, μέχρι να «τελειώσει» ο κορωνοϊός, ούτε να σταματήσουν όλες οι παραγωγικές διαδικασίες στο κόσμο, αφού αυτό θα ισοδυναμούσε πρακτικά με την ίδια την κατάρρευση του κοινωνικού κόσμου. Τι είναι ωστόσο αυτό που καταφέρνει να «χαλιναγωγήσει» τις ανθρώπινες ενορμήσεις και ένστικτα; Πώς δηλαδή το ατομικό συμφέρον υποτάσσεται στη συλλογικότητα, σε κάθε κρίση;

Η θεωρία του δόγματος του σοκ ή θεραπείας σοκ αποτελεί μία από τις πιο προσφιλές θεωρήσεις, που επιχειρεί να ερμηνεύσει την κοινωνική αντίδραση, έπειτα από κάποια κρίση ή καταστροφή που έχει επέλθει. Οι άνθρωποι που επιβιώνουν από κάποια καταστροφή, μοιάζουν να θέλουν να επιδιορθώσουν ότι δεν έχει καταστραφεί, παρά να ξεκινήσουν από την αρχή. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο και υπό το φόβο και την ανασφάλεια, οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να συναινέσουν σε όποιες πολιτικές εφαρμοστούν, έστω και αν παραβιάζουν προσωπικά δικαιώματα και ελευθερίες, οι οποίες παλαιότερα θα ήταν αδύνατον να εφαρμοστούν ακριβώς λόγω των αντιδράσεων που θα προξενούσαν (Klein,2010).

Το 1895 δημοσιεύεται η ψυχολογία των μαζών του Gustave Le Bon, όπου αναφέρεται στη μαζικοποίηση του ατόμου. Ως μάζα ορίζεται η συσσώρευση ατόμων που κάτω από την επίδραση κάποιων κινήτρων, αναπτύσσουν ένα είδος συλλογικής συνείδησης. Μέσα στη μάζα, το άτομο πράττει με έναν ασυνείδητο, παράξενο τρόπο από το συνηθισμένο, σε σημείο που πολλές φορές πηγαίνει ενάντια στο ίδιο το συμφέρον του, κάνοντας πράγματα που υπό άλλες θα καταδίκαζε απόλυτα και ολοκληρωτικά. Οι μάζες παρουσιάζονται συχνά και με μία υψηλή ηθικότητα, καθιστώντας την ικανή για αλτρουιστικές πράξεις και ηρωισμούς, στις οποίες δεν θα επιδιδόταν μονομερώς ένα άτομο. Σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των απόψεων και των πεποιθήσεων, διαδραματίζουν τόσο έμμεσοι, όσο και άμεσοι παράγοντες, οδηγώντας στη μίμηση ορισμένων πράξεων, αλλά και στην ασυνείδητη αποδοχή συναισθημάτων και πεποιθήσεων.

Ο Γάλλος κοινωνιολόγος E.Durkheim προσπάθησε να προσεγγίσει πώς οι κοινωνίες καταφέρουν να επιβιώνουν και να διατηρούν την ενότητά τους μέσα στο χρόνο, θέτοντας στο επίκεντρο της σκέψης του, τις έννοιες της συλλογικής συνείδησης και της κοινωνικής αλληλεγγύης. Η συλλογική συνείδηση είναι το σύνολο των κανόνων, των στάσεων και των αντιλήψεων που κυριαρχούν σε μία κοινωνία καθορίζοντας όχι μόνο τη συμπεριφορά του ατόμου, αλλά και τα είδη της κοινωνίας, της κοινωνικής αλληλεγγύης, η οποία αντιπροσωπεύει τη ποιότητα των κοινωνικών σχέσεων και συγκροτεί τη σημερινή κοινωνική συνοχή (Αντωνοπούλου,2008). Ο G.Tarde από την άλλη πλευρά, προβάλλει την «κοινή γνώμη», που ταυτίζεται με την πλειοψηφία. Το «κοινό» ως πλήθος ατόμων εκτίθενται στα ίδια ερεθίσματα ενός εκτεταμένου πεδίου, αποτελώντας το μαζικό δέκτη, που μιμείται από τον ανώτερο, καθοδηγείται από τον ειδικό και ευθυγραμμίζεται με τα κελεύσματα και τα πρότυπα του χαρισματικού ηγέτη (Παπαστάμου,2008:109-110).

Κάτι για το τέλος…

Οι παραπάνω θεωρήσεις επιλέχθηκαν με σκοπό να αναδείξουν πώς το άτομο «χαλιναγωγείται» μέσα στο σύνολο. Πώς δηλαδή, οι όποιες προσωπικές επιθυμίες, ανάγκες και θέλω παραμερίζονται στο πλαίσιο της γενικής βούλησης και κατ’ επέκταση της κοινωνικής συνοχής.

Προσωπικά, αυτό θα ήθελα να κρατήσω από αυτό το διάστημα. Έπειτα από χρόνια –ίσως και αιώνες- εγωκεντρισμού, έστω για μία στιγμή συμφωνήσαμε όλοι μαζί σε παγκόσμιο επίπεδο, να προστατέψουμε τους εαυτούς μας, την οικογένειά μας, τους φίλους, τους γνωστούς μας, ακόμη και τους γείτονές μας. Όταν επίσης ξημέρωσε η 22 Απριλίου, Ημέρα της Γης, ήταν η πρώτη φορά που όλοι μας «ψελλίσαμε» το «Επιτέλους αναπνέει».

Αν θα ισχύσει αυτό; Φυσικά και η παγκόσμια οικονομία «προέχει» της ατομικής και συλλογικής ελευθερίας. Με αυτή την έννοια η περαιτέρω συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας και η όξυνση των κοινωνικών ανισοτήτων, δεν θα πρέπει να εκπλήξει. Είναι άλλωστε όλα θέμα επιχειρήσεων. Έχοντας ταυτίσει την προσωπική σου ελευθερία με τον υλισμό, θεωρείς αυτονόητες και απαραίτητες τις όποιες πολιτικές εφαρμοστούν.

Ο άνθρωπος μοιάζει για ακόμη μία φορά στο περιθώριο αυτών των εξελίξεων. Είναι η στιγμή που η συλλογική ταυτότητα χάνεται και επανέρχονται τα προσωπικά θέλω. Είναι η περίοδος που αναζητά τον όποιο αποδιοπομπαίο τράγο –που μπορεί να ήταν μέχρι πρότινος ο «σωτήρας» του- προκειμένου να εκφράσει με αυτό τον τρόπο την αντίθεσή του σε αυτό που έρχεται. Το διάστημα αυτό ωστόσο, που όλοι συμφωνήσαμε σε κάτι, όλοι πράξαμε μαζί κάτι, παραμένει μία χαραμάδα ελπίδας για το μέλλον. Μία ελπίδα που σου θυμίζει κάτι από το παρελθόν σου σαν χώρα και μία υπόσχεση για το μέλλον· οι αξίες, οι παραδόσεις και τα πρότυπα παραμένουν «ζωντανά», περιμένοντας την επόμενη γενιά να τα ανακαλύψει!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Klein, N. (2010), Το Δόγμα του Σοκ, Αθήνα: Λιβάνης.

Le Bon, G. (1996), Ψυχολογία των μαζών, Θεσσαλονίκη: Ζήτρος.

Mitchell, A., Simmons, K., Matsa, K.E., Silver, L. (2018), Publics Globally Want Unbiased News Coverage, but Are Divided on Whether Their News Media Deliver: Deep political divides in many nations on satisfaction with news media; greatest is in the U.S,  Pew Research Center. Διαθέσιμο στο https://www.pewresearch.org/global/2018/01/11/publics-globally-want-unbiased-news-coverage-but-are-divided-on-whether-their-news-media-deliver/.

Newman, N. Fletcher, R., Kalogeropoulos, A., Nielsen, R.K. (2019), Digital News Report 2019, Reuters Institute for the Study of Journalism, Διαθέσιμο στο https://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/sites/default/files/inline-files/DNR_2019_FINAL.pdf.

Public Issue (2018), Πολιτικό Βαρόμετρο 168: Δείκτες πολιτικού κλίματος, Νοέμβριος 2018. Διαθέσιμο στο https://www.publicissue.gr/wp-content/uploads/2018/11/var-nov-2018-2.pdf.

Public Issue (2019), Πολιτικό Βαρόμετρο 169: Δείκτες πολιτικού κλίματος, Φεβρουάριος 2019. Διαθέσιμο στο https://www.publicissue.gr/wp-content/uploads/2019/02/var-feb-2019-2.pdf.

Αναστασοπούλου, Ε. (2020), Η μακρά επιστροφή στην κανονικότητα, 10.4.2020. Διαθέσιμο στο https://bit.ly/3dt8Sbx.

Αντωνοπούλου, Ν.Μ. (2008), Οι κλασσικοί της κοινωνιολογίας: Κοινωνική θεωρία και Νεότερη Κοινωνία, Αθήνα: Σαββάλας.

Γραφείο Τύπου του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ενημέρωση και Covid-19: Έρευνα από το Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ, Δελτίο Τύπου. Θεσσαλονίκη, 29.4.2020. Διαθέσιμο στο https://www.auth.gr/sites/default/files/2020_4_29_enimerosi_covid-19_ereuna_tmima_dimosiografias.pdf.

διαΝΕΟσις (2020), Πώς Ζουν Οι Έλληνες Στην Πανδημία, Απρίλιος 2020. Διαθέσιμο στο https://www.dianeosis.org/wp-content/uploads/2020/04/covid-19_survey.pdf.

Ινστιτούτο Ψυχικής & Σεξουαλικής Υγείας (2020),  Αποτελέσματα Έρευνας «Τεστ αντοχής, η σχέση δοκιμάζεται». Διαθέσιμο στο https://bit.ly/35R0Y9b.

Καραϊσκάκη, Τ. (2020), Πώς επηρέασε ο κορωνοϊός την ψυχική υγεία των Ελλήνων, 1.5.2020. Διαθέσιμο στο https://www.kathimerini.gr/1076273/gallery/epikairothta/ellada/pws-ephrease-o-korwnoios-thn-yyxikh-ygeia-twn-ellhnwn.

Νικολαΐδης, Η. (2020), Πώς Βγαίνει Ο Κόσμος Από Την Καραντίνα; Διαθέσιμο στο https://www.dianeosis.org/2020/05/pos-vgainei-o-kosmos-apo-tin-karantina/.

Παπαστάμου, Σ. (2008), Εισαγωγή στην κοινωνική ψυχολογία. Τόμος Β’. Η παράδοση, Αθήνα: Πεδίο.