Από την Μαρία Μουζάκη,
Τα τελευταία χρόνια η ελληνική κοινωνία ήρθε αντιμέτωπη με το ζήτημα των αυτοκτονιών. Ένα θέμα που επί δεκαετίες αποτελούσε ταμπού για την ελληνική οικογένεια. Αφορμή στάθηκε η οικονομική κρίση, με αποτέλεσμα την εμφάνιση χιλιάδων άρθρων, δημοσιευμάτων και ρεπορτάζ που έκαναν αναφορά στους αυτόχειρες, «θύματα της κρίσης». Ήδη από το 2008 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (Π.Ο.Υ) ανέφερε ότι δεν θα πρέπει να εκπλαγούμε εάν δούμε αύξηση των ψυχικών διαταραχών και των αυτοκτονιών.
Μέχρι πρόσφατα, τυχόν προβλήματα ψυχικής υγείας περιορίζονταν αυστηρά στον χώρο της οικογένειας. «Μην μάθει ο κόσμος ότι έχουμε άρρωστο στην οικογένεια», «Φταίνε τα ορμονικά της», «Καλύτερα να μην κυκλοφορεί έξω», εκφράσεις που αναδεικνύουν στερεοτυπικές αντιλήψεις και φαινόμενα στιγματισμού, τα οποία ακολουθούσαν έπειτα από την εμφάνιση ψυχικών/συναισθηματικών διαταραχών. Η έντονη ετικετοποίηση της ψυχικής υγείας μαρτυρείται και από την καθημερινή χρήση χιλιάδων λέξεων, όπως «περίεργος», «παράξενος», «τρελός», έννοιες που συναντώνται σε κάθε πολιτιστικό μόρφωμα για να εκφράσουν την απόκλιση από τα κοινά αποδεκτά πρότυπα, καθορίζοντας το τι είναι φυσιολογικό και το τι όχι.
Εξετάζοντας την κοινωνική αντίδραση απέναντι στην αυτοχειρία, αντιλαμβανόμαστε ότι η πράξη αυτή επηρεάζει αισθητά το οικογενειακό και οικείο περιβάλλον του αυτόχειρα. Η αυτοκτονία ερμηνεύεται συχνά ως μία προσωπική αποτυχία της οικογένειας να διαπαιδαγωγήσει κατάλληλα το μέλος της, δημιουργώντας ενοχικά συναισθηματικά. Ο αυτόχειρας από την άλλη, ιδίως παλαιότερα, γινόταν είτε ο τρελός, παρουσιάζοντας την αυτοκτονία ως ένα επακόλουθο της ψυχικής ασθένειας, είτε ο άτολμος, που δεν ήταν σε θέση να αναλάβει τις ευθύνες του, αφήνοντας απροστάτευτη, ευάλωτη την οικογένειά του. Στα χρόνια δε της κρίσης, ο αυτόχειρας παρουσιάζεται τις περισσότερες φορές ως άνεργος, δυστυχισμένος ή αλλιώς εκείνος που αντιμετωπίζει σοβαρά οικονομικά προβλήματα εξαιτίας των υφεσιακών μέτρων.
Άλλες οικογένειες επέλεγαν την σιωπή, την μη αποκάλυψη αυτοκτονιών των μελών τους, προκειμένου να «προστατέψουν» την μνήμη τόσο του αυτόχειρα, όσο και την ηθική της ίδιας της οικογένειας. Εύλογα σε αυτό σημείο μπορεί να αναρωτηθεί κανείς αφενός, περί της αντιπροσωπευτικότητας του αριθμού των αυτοχειριών και αφετέρου, για το πως μία προσωπική πράξη συνδέεται με το κοινωνικοοικονομικό γίγνεσθαι.
Λίγα λόγια για την οικονομική κρίση…
Ήταν τέλη του 2008 όταν ο τότε πρωθυπουργός της χώρας Κωνσταντίνος Καραμανλής, ενημέρωνε για πρώτη φορά την ελληνική κοινωνία για την παγκόσμια οικονομική κρίση και τις επιπτώσεις της στην ευρωπαϊκή οικονομία. Ένα χρόνο αργότερα, στην Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης (Δ.Ε.Θ.), με αφορμή τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης στην ελληνική οικονομία, αναφέρει χαρακτηριστικά, «αν δεν δράσουμε άμεσα και αποφασιστικά οι κίνδυνοι θα είναι μεγάλοι». Αυτό όμως που παραλείφθηκε να επισημανθεί ήταν ο αντίκτυπος που θα είχε στην ψυχοσυναισθηματική υγεία των Ελλήνων.
Όπως είναι φυσικό, οι πρώτοι δείκτες που επηρεάστηκαν και συνεχίζουν να δέχονται πιέσεις είναι οι οικονομικοί. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας (ΕΛ.ΣΤΑΤ), τον Ιούνιο του 2019 η ανεργία στην χώρα ανήλθε στο 17%, όταν τον Ιούνιο του 2018 κυμαινόταν στο 19,2%. Πρόκειται για ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά που καταγράφει η χώρα από το 2011, με το υψηλότερο ποσοστό να σημειώνεται το 2013, φθάνοντας τον Ιούνιο του ίδιου έτους να είναι στο 27,7% (Γράφημα 1). Ανάλογη εικόνα παρουσιάζουν και τα δεδομένα από την Eurostat, βάσει των οποίων τον Απρίλιο του 2019 η ανεργία διαμορφώθηκε στο 17,6%, διαγράφοντας μία αισθητή πτώση, ιδίως εάν συγκριθεί με το 27,8% του Σεπτεμβρίου του 2013.
Γράφημα 1. Εξέλιξη του ποσοστού ανεργίας κατά μήνα, Ιούνιος 2004-2019 (πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ,2019:2)
Η μείωση αυτή φαίνεται να προέρχεται από κοινωνικούς παράγοντες, παρά από οικονομικά μεγέθη. Για παράδειγμα, το φαινόμενο brain drain. Η μαζική μετανάστευση εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού στο εξωτερικό, ένα εξολοκλήρου αποτέλεσμα της πολυετούς ύφεσης που βιώνει η ελληνική κοινωνία, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό για την μείωση των ποσοστών ανεργίας στην χώρα. Η περιορισμένη ζήτηση για ανθρώπινο δυναμικό υψηλού εκπαιδευτικού επιπέδου, οδήγησε χιλιάδες νέους πτυχιούχους να αναζητήσουν εργασία σε κάποια άλλη ευρωπαϊκή χώρα ή υπερατλαντική· εκτιμάται ότι πάνω από 200.000 Έλληνες έφυγαν μόλις τα τρία πρώτα έτη της κρίσης (2010-2013). Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι μπορεί η Ελλάδα να συγκεντρώνει υψηλά ποσοστά πτυχιούχων, τα οποία εντούτοις δεν είναι από τα υψηλότερα στην Ευρώπη, ούτε στον ανεπτυγμένο δυτικό κόσμο (Δαμανάκης και συν, 2014:11-12).
Στην Γερμανία ο αριθμός των αφιχθέντων Ελλήνων υπερβαίνει τους 3.000 κάθε χρόνο, όπως και στην Αυστραλία όπου από το 2010 και μετά ο ρυθμός άφιξής τους υπολογίζεται στους 9.000, περίπου κάθε χρόνο. Το φαινόμενο αυτό αναδύει ένα νέο πρότυπο μετανάστη, υψηλής ακαδημαϊκής εκπαίδευσης, ηλικίας, κυρίως 30 ετών, επιφέροντας άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις σε όλο το φάσμα της ελληνικής κοινωνίας (Χριστοδούλου,2017). Άλλοι παράγοντες που «ευθύνονται» για τα μειωμένα ποσοστά ανεργίας είναι η παραίτηση χιλιάδων μακροχρόνιων ανέργων από την αναζήτηση εργασίας, αποτέλεσμα της απογοήτευσής τους για την κατάσταση της ελληνικής αγοράς εργασίας, η δημογραφική εξέλιξη του πληθυσμού, καθώς και οι ευέλικτες μορφές απασχόλησης.
Για να γίνουν κατανοητά τα παραπάνω, θα πρέπει να παρατεθούν συνοπτικά οι κυριότερες συνέπειες των υφεσιακών μέτρων. Την περίοδο 2009-2017 το εισόδημα των ελληνικών νοικοκυριών παρουσίασε μείωση ύψους 33,7%, με αισθητές απώλειες στις αποδοχές των εργαζομένων, τόσο στον ιδιωτικό, όσο και στο δημόσιο τομέα. Το Ινστιτούτο της Εργασίας της Γ.Σ.Ε.Ε. (2018) υποστηρίζει ότι το 2017 οι αποδοχές του 37,4% των εργαζομένων στον ιδιωτικό τομέα ήταν κάτω των 700 ευρώ, έναντι του 13,1% το 2009. Στον δημόσιο τομέα το 29,8% των εργαζομένων αμείβονταν κάτω των 1.000 ευρώ, ενώ το 4,7% άνω των 1.600, από το 10,9% του 2009. Επιπλέον, έχουν υπερδιπλασιαστεί οι ευέλικτες μορφές απασχόλησης, με τις προσλήψεις πλήρους απασχόλησης να φτάνουν το 45%, όταν το 2009 ήταν στο 79%!
Τα μέτρα δημοσιονομικής λιτότητας συρρίκνωσαν αισθητά τις παροχές του κράτους κοινωνικής πρόνοιας. Ο χώρος της υγείας βίωσε σημαντικές απώλειες, αφού η κατά κεφαλή δαπάνη το 2015 μειώθηκε κατά 28% σε σχέση με το 2009. Ο ΟΟΣΑ (2018) υπογραμμίζει ότι ο μέσος ρυθμός αύξησης των δαπανών υγείας ανά κάτοικο, από το 2009-2017 ήταν στο -8,7%, με την υπόλοιπη Ευρώπη των 28 να σημειώνει αύξηση 0,6%. Οι περικοπές αυτές οφείλονται στην συρρίκνωση του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ), το οποίο συρρικνώθηκε κατά 26% και από το οποίο διατίθεται μόλις το 8,4% στην περίθαλψη των πολιτών, με τον μέσο ευρωπαϊκό ποσοστό να ανέρχεται στο 9,6%.
Το αποτέλεσμα αυτών των περικοπών εμφαίνεται μέσα από τον επιπολασμό μολυσματικών ασθενειών και άλλων φαινομένων κοινωνικής παθογένειας. Ήδη από το 2010 καταγράφεται αύξηση των επιδημιών μεγάλης κλίμακας, των κρουσμάτων HIV ανάμεσα στους χρήστες ενδοφλέβιων ναρκωτικών, με την αύξηση να είναι άνω του 33% από το 2010-2013, διπλασιασμός των κρουσμάτων φυματίωσης, καθώς και την επανεμφάνιση της ελονοσίας (Σουλιώτης και συν,2018:12). Εμφανίζονται και τα «ναρκωτικά της κρίσης», όπως είναι το σίσα και το yaba, η χρήση των οποίων αυξήθηκε εξαιτίας του χαμηλού τους κόστους.
Μέσα σε αυτό το ρευστό, αντικρουόμενο κοινωνικό περιβάλλον δεν μπορούσαν να μείνουν ανεπηρέαστοι βασικά πρότυπα και θεσμοί της ελληνικής κοινωνίας. Για παράδειγμα, ο θεσμός της οικογένειας. Πολλές οικογένειες έπρεπε να βρουν εκ νέου την ισορροπία τους, αναδιαμορφώνοντας την δομή τους και «αψηφώντας» χρόνια εδραιωμένες αντιλήψεις. Ο πατέρας-άντρας κλήθηκε να αναλάβει την ανατροφή των παιδιών και άλλες δραστηριότητες του παιδιού, σε αντίθεση με την μητέρα-γυναίκα που καθίσταται στον κύριο οικονομικό τροφοδότη της οικογένειας, παραμερίζοντας τον ρόλο/πρότυπο του «άντρα κουβαλητή», που επί αιώνες, χαρακτήριζε το αξιακό σύστημα της ελληνικής οικογένειας. Οι αλλαγές αυτές ήταν υπαίτιες για την ανάδειξη φαινομένων ενδοοικογενειακής βίας , αύξηση διαζυγίων, ακόμα και για την εμφάνιση μαθησιακών προβλημάτων και επιθετικών συμπεριφορών των παιδιών στο σχολικό περιβάλλον, ακόμα και για την εμφάνιση του φαινομένου ενδοσχολικής βίας, το γνωστό bullying. Είναι ενδεικτικό ότι ο αριθμός των διαζυγίων έχει εκτιναχθεί από το 2011, διατηρώντας την ανοδική του πορεία και για το 2017, 19.190 διαζύγια (ΣΕΒ,2018:6).
Μιλώντας για την αλλαγή προτύπων και αντιλήψεων στην ελληνική επικράτεια δεν θα μπορούσαμε να μην αναφερθούμε στην μείωση που σημειώνονται στους γάμους και τα σύμφωνα συμβίωσης από το 2009 και μετά, την ίδια στιγμή που ο θεσμός του γάμου αντικαθιστάται από τον πολιτικό γάμο ή από το σύμφωνο συμβίωσης για πολλά νέα ζευγάρια, εξαιτίας του υψηλού του κόστους. Παράλληλα η αλλαγή αυτών των προτύπων οξύνουν και το φαινόμενο της υπογεννητικότητας· το διάστημα 2009-2017 οι γεννήσεις μειώθηκαν κατά 29.380, όσο περίπου είχαν μειωθεί την δεκαετία του 1940, σχεδόν 30.000 (ΣΕΒ,2018).
Τέλος, στις κοινωνικές συνέπειες της κρίσης κατατάσσουμε και την αμφισβήτηση του πολιτικού συστήματος, ενός χρόνια εδραιωμένου συστήματος, συνδεδεμένου με στάσεις και συμπεριφορές της ελληνικής κοινωνίας. Η δυσαρέσκεια αυτή εκφράστηκε και μέσα από ένα πλήθος διαδηλώσεων, σελίδων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, προπηλακισμούς και αποδοκιμασίες σε πολιτικά πρόσωπα, ακόμα και σε εορταστικές- εθνικές εκδηλώσεις, συμβάλλοντας στην διαμόρφωση κινημάτων, π.χ. οι Αγανακτισμένοι, στην άνοδο ακροδεξιών κομμάτων και άλλων «παραβατικών» ομάδων.
Η ψυχική υγεία στα χρόνια της κρίσης: Ποια είναι η αλήθεια για τις αυτοκτονίες;
Δέκα χρόνια σχεδόν μετά την υπογραφή του Α’ Μνημονίου η ελληνική κοινωνία μοιάζει παθητική, μουδιασμένη, και βάσει κάποιων πρόσφατων μελετών, ελαφρώς αισιόδοξη. Στην πραγματικότητα, είναι πολύ νωρίς για να έχουμε μία σαφής εικόνα, ιδίως αν αναλογιστούμε ότι σε έρευνα του αμερικανού ινστιτούτου Gallup, που δημοσιεύθηκε στο επετειακό τεύχος του Economist για το 2018, η Ελλάδα καταλάμβανε την πρώτη θέση στην κλίμακα δυστυχίας στα χρόνια της ύφεσης. Ανάλογη είναι και η εικόνα της μελέτης της Public Issue (2018), αναφορικά με το κοινωνικό κλίμα, όπου η πλειοψηφία των ερωτηθέντων εξέφρασε συναισθήματα απογοήτευσης (22%), οργής/αγανάκτησης (21%), ανησυχίας/άγχους (19%) και μόνο το 9% ελπίδα, με τα ποσοστά αυτά να μένουν αμετάβλητα και κατά το 2019, εκτός από το αίσθημα ελπίδας το οποίο ανέρχεται πλέον στο 11%. Η εικόνα μάλιστα της ελληνικής κοινωνίας φαίνεται να σκιαγραφείται με σαφήνεια μέσα από τον τίτλο άρθρου της Washington Post (2018), «Η οικονομική κρίση στην Ελλάδα έχει τελειώσει μόνο αν δεν ζεις εκεί» (“Greece’s economic crisis is over only if you don’t live there”), με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο να δηλώνει ότι η χώρα θα χρειαστεί περίπου είκοσι χρόνια επιπλέον, για να επιστρέψει στην κατάσταση προ της ύφεσης.
Σε αντίστοιχα συμπεράσματα καταλήγουν και άλλες μελέτες, αναδεικνύοντας ουσιαστικά την συσχέτιση μεταξύ των κοινωνικοοικονομικών δεικτών με την εμφάνιση-ή και την κλιμάκωση- των ψυχικοσυναισθηματικών διαταραχών. Μία σχέση που επιβεβαιώνεται μέσα από δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα. Σε δύο από τις μεγαλύτερες και σοβαρότερες οικονομικές κρίσεις του 20ου αιώνα και ειδικότερα στην κατάρρευση των πρώην σοβιετικών χωρών στις αρχές του 1990 και στην Μεγάλη Ύφεση του 1920, σημειώθηκε δραματική αύξηση των αυτοκτονιών (Γιωτάκος και συν, 2011:110). Οι Stuckler και συν.2009, μελετώντας τις οικονομικές μεταβολές σε είκοσι έξι (26) ευρωπαϊκές χώρες, το διάστημα 1970-2006 παρατηρούν ότι για κάθε αύξηση 1% στην ανεργία, υπήρχε αύξηση 0,8% στις αυτοκτονίες κάτω των 65 ετών, αλλά και αύξηση 0,8% στις ανθρωποκτονίες. Σύμφωνα με τα πορίσματα της εικοσαετούς έρευνας του Οργανισμού για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη (ΟΟΣΑ), διαπιστώθηκε μία αντιστρόφως ανάλογη σχέση στα ποσοστά κοινωνικής δαπάνης με εκείνα της αυτοχειρίας. Σε χώρες που δαπανούν κάτω από 70 δολάρια ανά άτομο, η επιδείνωση της οικονομίας έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση των δεικτών αυτοκτονίας, σε αντίθεση με χώρες όπως η Φινλανδία και η Σουηδία, που δαπανούν σχεδόν 300 δολάρια ανά άτομο, στις οποίες δεν έχει παρατηρηθεί κάποια βραχυπρόθεσμη επίπτωση στους δείκτες υγείας του πληθυσμού (Karanikolos et al.,2013:4-5).
Για την ελληνική κοινωνία τα παραπάνω μοιάζουν αρκετά οικεία, μιας και κατά τα έτη 2000 και 2010 σημειώθηκε αύξηση 34% των συναισθηματικών ψυχώσεων, 51% του συνδρόμου αλκοολικής εξάρτησης και 33% της φαρμακευτικής εξάρτησης, όπως και η χρήση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Είναι ενδιαφέρον ότι μολονότι μέχρι το τέλος β’ εξαμήνου του 2009, μόλις το 8,4% έκανε αναφορά σε ζητήματα σχετικά με οικονομικές δυσκολίες και την ύφεση, το ποσοστό αυτό άγγιξε το 39,2% το 2012, με το 62,1% των ατόμων αυτών να δηλώνουν ότι δεν εργάζονται και το 27,5% να αναφέρει αδυναμία εύρεσης εργασίας (ΕΠΙΨΥ,2012). Εντυπωσιακή είναι και η αύξηση της κατανάλωσης φαρμάκων για ψυχικές διαταραχές το διάστημα 2006-2011, με τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα να σημειώνουν αύξηση 34 με 80% (ΔιαΝΕΟσις,2016:33).
Γράφημα 2. Ποσοστά κλήσεων στην Γραμμή Βοήθειας για την Κατάθλιψη, με άμεση ή έμμεση αναφορά στην οικονομική κρίση (πηγή: ΕΠΙΨΥ,2013)
Οι αγχώδεις διαταραχές που εμφανίζουν αξιοσημείωτη άνοδο, 30 με 40% θεωρούνται ο πιο συχνά επαναλαμβανόμενος λόγος, που κάποιος απευθύνεται σε ειδικό. Η ανάπτυξη αρνητικών συναισθημάτων συνιστούν την καθημερινότητα για χιλιάδες Έλληνες, τα οποία τις περισσότερες φορές εκδηλώνονται με ψυχοσωματικά προβλήματα, όπως ημικρανία, ενοχλήσεις στομάχους κ.α. (Μουζάκη,2017). Υψηλά ποσοστά κατάθλιψης υπογραμμίζει στην Έκθεσή της και η ΕΛ.ΣΤΑΤ (2015,a), κατά 80,8% σε σχέση με εκείνα του 2009, με το 3,3% των συμμετεχόντων να αναφέρει αυτοκαταστροφικές σκέψεις, «θα ήταν καλύτερα να µη ζει ή να βλάψει τον εαυτό του», τουλάχιστον δύο (2) βδομάδες πριν την διεξαγωγή της έρευνας. Η Εθνική Μελέτη Νοσηρότητας και Παραγόντων Κινδύνου (Ε.ΜΕ.ΝΟ), έδειξε ότι το ποσοστό των ατόμων με συμπτώματα άγχους και κατάθλιψης υψηλού κινδύνου ανήλθε το 2014 σε 24% και 16%, αντίστοιχα, υπογραμμίζοντας παράλληλα την σύνδεση του άγχους και της κατάθλιψης με την ανεργία (ΔιαΝΕΟσις,2016:117).
Πίνακας 1. Επιπολασμός κατάθλιψης: ποσοστιαία και ηλικιακή κατανομή πληθυσμού, ανά %, έτος 2014 (πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ, 2015,a.)
| Ηλικιακή Κατανομή | |||||||
| Κατάθλιψη (%) | 15-24 | 25-34 | 35-44 | 45-54 | 55-64 | 65-74 | 75 και άνω |
| 1,7 | 2,0 | 3,4 | 3,8 | 5,2 | 8,1 | 10,2 | |
Πράγματι, οι άνεργοι εμφανίζουν μεγαλύτερη νοσηρότητα στην κατάθλιψη από ότι τα άτομα που εργάζονται, οι οποίοι έχουν περισσότερες πιθανότητες να νοσήσουν από γενικευμένο άγχος (Οικονόμου και συν,2012). Μελέτη του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κατέδειξε αυξημένη συμπτωματολογία σε άτομα που αντιμετώπιζαν οικονομικά προβλήματα, όπου οι άνεργοι ήταν 2,5 φορές πιο πιθανόν να έχουν ιδέες αναξιότητας για την ζωή (Ευθυμίου και συν.,2013:27).
Όσον αφορά τα «θύματα της κρίσης» δεν θα μπορούσαμε να μην αναφερθούμε στην εικόνα που παρουσιάζουν άλλα ευρωπαϊκά κράτη, που υφίσταται υφεσιακά μέτρα. Αυξημένα κατά 19,4% ήταν τα περιστατικά ψυχικών διαταραχών στην Ισπανία το 2010-2011, σε σχέση με το 2006-2007, με το ένα τρίτο (1/3) αυτών να συνδέεται με τις συνέπειες της ύφεσης, καθώς και με την αύξηση των δεικτών αυτοχειρίας (Fernández-Rivas,González-Torres, 2013). Εξαίρεση αποτελεί η Ισλανδία, η οποία δεν εφάρμοσε μέτρα δημοσιονομικής λιτότητας, επιλέγοντας να επενδύσει στην ενίσχυση του κοινωνικού κεφαλαίου και στην προώθηση των μέτρων κοινωνικής προστασίας (Karanikolos et al.,2013:4-5).
Πίνακας 2. Σύγκριση δεικτών αυτοχειρίας σε ευρωπαϊκές χώρες που έχουν πληγεί από την οικονομική ύφεση, κατά την περίοδο 1998-2015 (πηγή: OECD)
| Έτος | Χώρες | ||||||
| Ελλάδα | Ισλανδία | Ιρλανδία | Ιταλία | Ισπανία | Πορτογαλία | Γαλλία | |
| 1998 | 3.6 | 11.30 | 13.70 | 7.40 | 8.00 | 5.4 | 18 |
| 1999 | 3.40 | 11.40 | 11.60 | 6.70 | 7.80 | 5.20 | 17.50 |
| 2000 | 3.40 | 18.10 | 12.30 | 6.70 | 8.10 | 5.00 | 18.2 |
| 2001 | 2.90 | 12.80 | 12.80 | 6.50 | 7.40 | 7.1 | 17.50 |
| 2002 | 2.80 | 10.30 | 11.40 | 6.50 | 7.7 | 11.2 | 17.60 |
| 2003 | 3.3 | 9.8 | 11.5 | 6.4 | 7.8 | 10.6 | 17.80 |
| 2004 | 3 | 12.5 | 11.50 | 6.2 | 7.7 | …….. | 17.5 |
| 2005 | 3.4 | 11.5 | 10.8 | 5.8 | 7.3 | …….. | 17.10 |
| 2006 | 3.3 | 10.8 | 10.60 | 5.60 | 6.90 | …….. | 16.50 |
| 2007 | 2.8 | 12 | 10.4 | 5.7 | 6.7 | 8.9 | 15.80 |
| 2008 | 3.1 | 12.40 | 11.50 | 5,8 | 7 | 9 | 16.10 |
| 2009 | 3.2 | 11.8 | 11.7 | 5.9 | 6.9 | 8.9 | 16.20 |
| 2010 | 3.1 | 14.8 | 11 | 5.8 | 6.30 | 9.3 | 15.90 |
| 2011 | 3.9 | 8.7 | 12.2 | 6.2 | 6.30 | 8.6 | 15.80 |
| 2012 | 4.2 | 11.6 | 12.1 | 6.3 | 6.90 | 9 | 14.60 |
| 2013 | 4.50 | 16 | 10.6 | 6.3 | 7.50 | 8.7 | 14.30 |
| 2014 | 4.70 | 13.8 | 10.6 | 6 | 7.60 | 10.2 | 13.10 |
| 2015 | 4.4 | 12.3 | …….. | 5.7 | 6.90 | ……… | …….. |
Παρατηρώντας τον παραπάνω Πίνακα, γίνεται κατανοητό ότι η Ελλάδα παρουσιάζει έναν από τους χαμηλότερους δείκτες αυτοχειρίας, το οποίο θα μπορούσε να ερμηνευθεί στο γενικότερο αξιακό σύστημα που διέπουν την ελληνική κοινωνία και δη την ελληνική οικογένεια. Δεν πρέπει επίσης να παραλείπεται ότι επί δεκαετίες, η ψυχική υγεία θεωρείτο ένα ζήτημα ταμπού, που περιοριζόταν στο οικείο περιβάλλον.
Με την εκδήλωση της οικονομικής κρίσης, η ελληνική κοινωνία μεταβάλλει την στάση της. Τα ζητήματα ψυχικής υγεία απεγκλωβίζονται από τα στενά οικογενειακά όρια και μετατρέπονται σε ένα κοινό θέμα συζήτησης καθημερινά. Την ίδια ώρα ο έντυπος και ο ηλεκτρονικός τύπος αναφέρονται στους «αυτόχειρες της κρίσης» αφιερώνοντας σχεδόν καθημερινά ρεπορτάζ. Εμφανίζονται κινήματα που εκφράζουν τους φόβους για την ψυχοσυναισθηματική κατάσταση του πληθυσμού, ενώ οι αυτοκτονίες της κρίσης γίνονται θέμα αντιπαράθεσης στην ελληνική βουλή.
Πιο αναλυτικά, η θεματολογία σχετικά με τις αυτοχειρίες, μόνο σε τρία ηλεκτρονικά μέσα στην χώρα, υπήρξε εντυπωσιακή (Γράφημα 3)· μέχρι το τέλος του 2013 οι αυτοχειρίες σχεδόν, διπλασιάζονται. Από το 2011 δε, παραθέτονται λεπτομέρειες του τρόπου τέλεσης, γνώμες από ειδικούς επιστήμονες, ακόμα και αυτούσια τα ιδιόχειρα σημειώματα των αυτόχειρων. Εκτενή ήταν και τα ρεπορτάζ από τα ξένα μέσα, για την κατάσταση στην χώρα και για τις αυτοχειρίες, τα οποία παρουσίαζαν μία κατάσταση κοινωνικής και οικονομικής αποδιοργάνωσης για την ελληνική κοινωνία, προχωρώντας σε συγκρίσεις και με άλλες χώρες που έχουν πληγεί από τα μέτρα δημοσιονομικής λιτότητας.
Γράφημα 3. Αριθμός αναφορών αυτοκτονιών, σε ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης από το 2008-2013 (πηγή: Μουζάκη,2017)
Σε πρόσφατη έκθεση του ΕΚΠΑ σχετικά με τον τρόπο προβολής που κάλυψαν τα ελληνικά μέσα ενημέρωσης την κρίση, την περίοδο 2009-2014, κατέδειξε ότι το 71,8% των δημοσιευμάτων για τις αυτοκτονίες παρουσίαζαν μία ανθρωποκεντρική προσέγγιση, στην οποία κυριαρχούσε το ανθρώπινο δράμα και ο συγκινησιακός λόγος, με αποτέλεσμα να καλλιεργούνται συναισθήματα φόβου και θλίψης. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται και από την χαμηλή έως ανύπαρκτη προβολή δράσεων και λύσεων για την αντιμετώπιση της ανθρωπιστικής κρίσης (tvxs.gr,28.5.2015). Σε ανάλογα συμπεράσματα κατέληξε και άλλη μελέτη, υπογραμμίζοντας ότι τα ελληνικά μέσα ενημέρωσης δεν τηρούν τον οδηγό δεοντολογικής παρουσίασης του τρόπου προβολής των αυτοκτονιών, το οποίο μαρτυρείται από τις ακόλουθες διαπιστώσεις (news.gr,10.9.2014):
- Το 66% των ιστοσελίδων περιγράφει τον τρόπο τέλεσης των αυτοχειριών, με κύρια μέσα τον πυροβολισμό, την κατάπτωση κάποιου φαρμάκου και τον απαγχονισμό, το οποίο αντιτίθεται στην οδηγία του Π.Ο.Υ.
- Το 83% των δημοσιευμάτων χρησιμοποιεί πηχυαίους τίτλους με την λέξη «αυτοκτονία».
- Στο σύνολό τους, οι υπό διερεύνηση ιστοσελίδες (780) που αναφέρονταν σε περιστατικά αυτοκτονιών, δεν περιείχαν τον τηλεφωνικό αριθμό στήριξης προς τους υποψήφιους αυτόχειρες και τους οικείους τους.
Μελετώντας ωστόσο τα ποσοστά αυτοχειρίας στην χώρα πριν την οικονομική κρίση κατά τα έτη 1999-2008, διαπιστώνεται μία διαφορετική εικόνα (Πίνακας 3). Αυξημένα ποσοστά αυτοχειριών σημειώνονται και σε περιόδους που η ελληνική κοινωνία δεν βίωνε κάποια ύφεση, αντίθετα υπήρχαν αυξημένες απολαβές στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα και ένα γενικότερο κλίμα ευφορίας στην ελληνική κοινωνία, αφού είχαν προηγηθεί οι Ολυμπιακοί Αγώνες και άλλα σημαντικά έργα.
Πίνακας 3. Αριθμός αυτοκτονιών κατά φύλο, έτη 1999-2008 (πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ)
| Φύλο | 1999 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 |
| Άρρεν | 296 | 298 | 286 | 257 | 306 | 285 | 321 | 330 | 268 | 308 |
| Θήλυ | 85 | 84 | 48 | 66 | 69 | 68 | 79 | 72 | 60 | 65 |
| Σύνολο | 381 | 382 | 334 | 323 | 375 | 353 | 400 | 402 | 328 | 373 |
Η ηλικιακή ομάδα 40-50 ετών συγκεντρώνει τα περισσότερα περιστατικά, με μέσο όρο περίπου, 33 θανάτους, ακολουθούμενη από τις ηλικίες 25-39 και 50-59 ετών. Ιδιαίτερα χαμηλά ποσοστά διαπιστώνονται στα άτομα ηλικίας 10-19, 80-85 ετών και άνω, με μέσο όρο 5,7 και 13,4, αντίστοιχα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η γεωγραφική κατανομή των αυτοχειριών με τις περιφέρειες Αττικής, Πελοποννήσου και Ανατολικής Μακεδονίας- Θράκης, να καταγράφουν τα υψηλότερα ποσοστά 1.030, 314 και 244, αντίστοιχα, και τις περιφέρειες Ιονίων Νήσων (91), Βορείου Αιγαίου (91) και Νοτίου Αιγαίου (79) τα χαμηλότερα.
Εξετάζοντας και συγκρίνοντας τα ποσοστά αυτοχειρίας ανάμεσα στην Ελληνική Στατιστική Αρχή και την Ελληνική Αστυνομία παρατηρούνται αξιοσημείωτες διαφορές (Πίνακας 4). Οι αποκλίσεις αυτές οφείλονται κυρίως στον χρόνο επικαιροποιήσης των στοιχείων, όπως όταν αναμένονται τα αποτελέσματα ανακριτικών ερευνών ή δεν έχει πιστοποιηθεί από κάποια αρμόδια αρχή η αιτία θανάτου, πιστοποιώντας τον θάνατο σε «άλλη βίαιη ενέργεια» (ΕΛ.ΣΤΑΤ,2015,b).
Πίνακας 4. Σύγκριση δεδομένων αυτοκτονιών της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας και της Ελληνικής Αστυνομίας (πηγές: ΕΛ.ΣΤΑΤ και Στατιστικές Επετηρίδες Ελληνικής Αστυνομίας)
| Στοιχεία ΕΛ.ΣΤΑΤ | Στοιχεία ΕΛ.ΑΣ | Διαφορές 1-2
(δεδομένων ΕΛ.ΣΤΑΤ –ΕΛ.ΑΣ). |
||
| Έτος | Αυτοκτονίες (2) | Αυτοκτονίες (1) | Απόπειρες | Αυτοκτονίες |
| 2000 | 382 | 497 | 254 | 115 |
| 2001 | 334 | 452 | 276 | 118 |
| 2002 | 323 | 464 | 239 | 141 |
| 2003 | 375 | 431 | 206 | 56 |
| 2004 | 353 | 398 | 224 | 45 |
| 2005 | 400 | 389 | 199 | -11 |
| 2006 | 402 | 440 | 207 | 38 |
| 2007 | 328 | 337 | 208 | 9 |
| 2008 | 373 | 365 | 246 | -8 |
Προχωρώντας στα έτη της οικονομικής ύφεσης είναι γεγονός ότι υπάρχει μία αισθητή αύξηση, ιδίως μετά το 2011, φθάνοντας τις 3.864 αυτοκτονίες την περίοδο 2009-2016. Η πλειοψηφία των αυτοχείρων είναι άνδρες (3.179), οι οποίοι επέλεξαν κυρίως τον αυτοπυροβολισμό (χρήση πυροβόλου όπλου), τον στραγγαλισμό (αγχόνη), την κατακρήμνιση ή άλλο τρόπο.
Πίνακας 5.Αριθμός αυτοκτονιών κατά φύλο: έτη 2009-2016 (πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ)
| Φύλο | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 |
| Άρρεν | 333 | 336 | 393 | 417 | 425 | 450 | 422 | 403 |
| Θήλυ | 58 | 41 | 84 | 91 | 108 | 115 | 107 | 81 |
| Σύνολο | 391 | 377 | 477 | 508 | 533 | 565 | 529 | 484 |
Παρόμοια είναι η εικόνα και στα δεδομένα της Ελληνικής Αστυνομίας, με την διαφορά ότι είναι το έτος 2012 που παρουσιάζει μία εντυπωσιακή ανοδική τάση, η οποία κορυφώνεται κατά τα έτη 2016 και 2018- 613 και 530 αυτοκτονίες, αντίστοιχα (Πίνακας 6). Η Αττική και η Θεσσαλονίκη συγκεντρώνουν τα υψηλότερα ποσοστά και ακολουθούν οι περιφέρειες Κεντρικής Μακεδονίας, Ανατολικής Μακεδονίας- Θράκης, Δυτικής Ελλάδας, Κρήτης, Νοτίου Αιγαίου και Θεσσαλίας- περιοχές οι οποίες μαστίζονται από υψηλά ποσοστά ανεργίας. Η Κρήτη δε παρουσιάζει αυξητικές τάσεις από τέλη του 2015, η οποία παραμένει σε αμείωτο ρυθμό και κατά το 2018, με την ΚΛΙΜΑΚΑ (2018,a) να υπογραμμίζει την πιθανότητα δημιουργίας μία συστάδας ή συμπλέγματος αυτοκτονιών.
Πίνακας 6. Σύγκριση δεδομένων αυτοκτονιών της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας και της Ελληνικής Αστυνομίας (πηγές ΕΛ.ΣΤΑΤ και Στατιστικές Επετηρίδες Ελληνικής Αστυνομίας)
| Ελληνική Στατιστική Αρχή | Δ/νση Πληροφορικής της Ελληνικής Αστυνομίας | Διαφορά 1-2 (δεδομένα Ελληνικής Αστυνομίας –ΕΛ.ΣΤΑΤ) | ||
| Έτος | Αυτοκτονίες (2) | Αυτοκτονίες (1) | Απόπειρες | Αυτοκτονίες |
| 2009 | 391 | 352 | 223 | -39 |
| 2010 | 377 | 388 | 255 | 11 |
| 2011 | 477 | 353 | 324 | -124 |
| 2012 | 508 | 415 | 348 | -93 |
| 2013 | 533 | 566 | 642 | 33 |
| 2014 | 565 | 514 | 579 | -51 |
| 2015 | 529 | 613 | 719 | 84 |
| 2016 | 484 | 453 | 654 | -31 |
| 2017 | Δεν υπάρχουν στοιχεία | 465 | 679 | |
| 2018 | Δεν υπάρχουν στοιχεία | 530 | 745 | |
Όσον αφορά το προφίλ του αυτόχειρα δεν παρατηρούνται διαφορές με εκείνο προ της κρίσης. Άντρες μέσης ηλικίας (άνω των 40 ετών) με χαμηλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο ή άνεργοι φαίνεται να συγκεντρώνουν τα υψηλότερα ποσοστά αυτοκτονιών, σε αντίθεση με όσους ανήκουν στις ηλικιακές ομάδες άνω των 65 ετών και έως 20 ετών. Ιδιαίτερα ευάλωτοι φαίνεται να είναι τα άτομα ηλικίας 40-50 ετών, το οποίο ερμηνεύεται βάσει της επαγγελματικής, οικογενειακής και κοινωνικής τους κατάστασης. Συγκεκριμένα, η κατηγοριοποίηση των αυτόχειρων, ανάλογα με την επαγγελματική τους κατάσταση για το έτος 2015, όπως παρουσιάζεται από την ΚΛΙΜΑΚΑ (2016) έχει ως εξής, το 43% είναι οικονομικά ανενεργοί- συνταξιούχοι, σπουδαστές-μαθητές, άεργοι, άνεργοι, αλλά και όσοι απασχολούνται με τα οικιακά ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Ακολουθούν οι ειδικευμένοι γεωργοί (15%), οι πωλητές και εργαζόμενοι σε επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών (6%). Στο 4% οι ασκούντες τεχνικά επαγγέλματα, όπως και οι υπάλληλοι γραφείου, με τους ανειδίκευτους εργάτες να εκπροσωπούν το 3%. Εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά, ύψους 3%, συγκεντρώνουν οι βουλευτές, τα ανώτατα/διευθυντικά στελέχη και οι χειριστές βιομηχανικών εγκαταστάσεων.
Οι οικονομικές αυτοκτονίες φαίνεται να αυξάνονται έπειτα από το 2009, όπως μαρτυρούν τα στοιχεία της ΕΛ.ΑΣ., οι οποίες και κορυφώνονται κατά τα έτη 2012 και 2013 (Πίνακας 7). Από το 2014 οι τάσεις αυτές αρχίζουν να υποχωρούν, φθάνοντας το έτος 2016, τα επίπεδα προ της κρίσης. Αντίθετα, οι λόγοι ασθενείας[1] και άγνωστα αίτια παρουσιάζουν διαχρονικά τα υψηλότερα ποσοστά. Δεν πρέπει βέβαια να παραλείπεται ότι ένα ικανοποιητικό ποσοστό αυτών των περιστατικών κατατάσσονται ως ατυχήματα, ίσως και σε θανάτους από φυσικά αίτια, εξαιτίας της δυσκολίας εξακρίβωσής τους ή λόγω της απόκρυψής τους.
Πίνακας 7. Αίτια πρόκλησης αυτοκτονίας ανά έτος (πηγή: Στατιστικές Επετηρίδες Ελληνικής Αστυνομίας)
| Αίτια Αυτοκτονίας | ||||||
| Έτος | Σύνολο Αυτοκτονιών | Αισθηματικοί | Οικογενειακοί | Οικονομικοί | Ασθενείας | Άγνωστοι Λόγοι |
| 2000 | 497 | 20 | 27 | 17 | 154 | 279 |
| 2001 | 452 | 15 | 29 | 20 | 132 | 256 |
| 2002 | 464 | 16 | 28 | 12 | 134 | 274 |
| 2003 | 431 | 15 | 25 | 16 | 124 | 251 |
| 2004 | 398 | 14 | 14 | 14 | 111 | 245 |
| 2005 | 389 | 10 | 22 | 10 | 104 | 243 |
| 2006 | 440 | 21 | 23 | 10 | 113 | 273 |
| 2007 | 337 | 20 | 12 | 6 | 79 | 220 |
| 2008 | 365 | 13 | 13 | 14 | 85 | 240 |
| 2009 | 352 | 15 | 17 | 18 | 64 | 238 |
| 2010 | 388 | 9 | 21 | 30 | 68 | 260 |
| 2011 | 353 | 13 | 12 | 34 | 56 | 238 |
| 2012 | 415 | 5 | 11 | 45 | 63 | 291 |
| 2013 | 566 | 15 | 25 | 46 | 84 | 396 |
| 2014 | 514 | 18 | 27 | 35 | 77 | 357 |
| 2015 | 613 | 18 | 16 | 34 | 130 | 415 |
| 2016 | 453 | 9 | 15 | 22 | 101 | 306 |
| 2017 | 465 | 14 | 17 | 17 | 99 | 318 |
| 2018 | 530 | 14 | 15 | 17 | 95 | 389 |
Συμπέρασμα
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO,2018) οι αυτοκτονίες βρίσκονται ανάμεσα στις είκοσι κορυφαίες αιτίες θανάτου σε παγκόσμιο επίπεδο για όλες τις ηλικίες και ως δεύτερη αιτία για τις ηλικίες 15-29 ετών, με το 79% αυτών των περιπτώσεων να καταγράφονται σε χώρες με χαμηλό και μέσο εισόδημα. Εάν τώρα σε αυτά τα ποσοστά υπολογίσουμε τις απόπειρες αυτοχειρίας, που υπερβαίνουν κατά δέκα με είκοσι φορές περισσότερο τις αυτοκτονίες ή όλα εκείνα τα περιστατικά που είτε έχουν αποσιωπηθεί από το οικείο περιβάλλον, είτε έχουν καταγραφεί ως άλλη αιτία θανάτου, λόγω ελλείψεων στοιχείων, τότε αντιλαμβανόμαστε την έκταση και την σοβαρότητα του φαινομένου. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι ο αυτοκτονικός ιδεασμός δεν αναφέρεται αποκλειστικά στις περιπτώσεις εκείνες που έχουν θανατηφόρο αποτέλεσμα. Υπάρχουν πολλά στάδια που συνθέτουν τον αυτοκτονικό ιδεασμό, φανερώνοντας την σοβαρότητα χρόνιων αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών, ακόμα και ενδεχόμενες «απειλές» κάποιου ότι θα θέσει τέλος στην ζωή του (ΚΛΙΜΑΚΑ).
Αναφορικά με την εικόνα της ελληνικής κοινωνίας γίνεται αντιληπτό ότι υπάρχει μία σαφής αύξηση στους δείκτες αυτοχειρίας, το οποίο και εμφαίνεται από τα επίσημα δεδομένα των αρμόδιων υπηρεσιών. Είναι ενδεικτικό ότι το 2011, έτος που η ελληνική κοινωνία δέχεται σφοδρές πιέσεις εξαιτίας των υφεσιακών μέτρων, καταγράφεται αύξηση ύψους 26,5% έναντι του 2010, με την ανοδική τάση να παραμένει αμείωτη μέχρι το 2016, -8,5% σε σχέση με το 2015 (Γράφημα 4). Για την ΕΛ.ΛΑΣ από την άλλη, το 2015 αποτελεί έτος κορύφωσης των αυτοχειριών, αφού σημειώνονται 613 αυτοχειρίες, το μεγαλύτερο ποσοστό καθ’όλη τη δεκαετία του 2000, ακολουθούμενο από μειωτικούς ρυθμούς, μέχρι το 2018 όπου υφίσταται αύξηση 13,98%, σε σχέση με το 2017. Ανάλογη είναι η εικόνα των στοιχείων της ΕΛ.ΑΣ, αναφορικά με τις οικονομικές αυτοκτονίες, όπου έπειτα από το 2011 διαπιστώνονται αξιοσημείωτα ποσοστά για να σταθεροποιηθούν στην συνέχεια, φθάνοντας το 2016 τα επίπεδα προ της κρίσης.
Γράφημα 4. Ποσοστιαία μεταβολή των αυτοκτονιών από το 2000-2016 (πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ)
Υφίσταται επίσης κλιμάκωση των ψυχοσυναισθηματικών διαταραχών, το οποίο και επιβεβαιώνεται μέσα από την βιβλιογραφία, αλλά και από την εικόνα της ελληνικής κοινωνίας. Το ίδιο διάστημα αναδύονται φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας, αύξηση των επισκέψεων σε δομές ψυχικής υγείας και της κατανάλωσης ηρεμιστικών/υπνωτικών και αντικαταθλιπτικών φαρμάκων· είναι ορισμένα επιπλέον φαινόμενα που χαρακτηρίζουν την περίοδο της ύφεσης. Η αιτία αυτών των φαινομένων θα μπορούσε να αναζητηθεί στα αρνητικά συναισθήματα και στην δυσφορία που προκαλούνται στην ελληνική κοινωνία από τον «συνδυασμό» των υφεσιακών μέτρων και την συνεχόμενη προβολή τους στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης, τα οποία εμμένουν στο ανθρώπινο δράμα, εντείνοντας το κλίμα του φόβου και αρνητισμού.
Όσον αφορά την ανάπτυξη του αυτοκτονικού ιδεασμού είναι γεγονός ότι σχετίζεται άμεσα με το κοινωνικοοικονομικό γίγνεσθαι. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι επηρεάζεται μόνο σε περιόδους ύφεσης. Συναντάται και σε περιόδους κοινωνικής και οικονομικής ευμάρειας, το οποίο συνδέεται με τις άμεσες επιπτώσεις που βιώνει το άτομο σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο. Η σφοδρότητα αυτών των αλλαγών μαρτυρείται και από το ότι σε πολλές περιπτώσεις δεν υπάρχει καν ο απαραίτητος χρόνος προσαρμογής, με αποτέλεσμα το άτομο να πρέπει να προσαρμοστεί σχεδόν βίαια στην νέα κοινωνική πραγματικότητα, είτε πρόκειται για κοινωνική άνοδο, είτε για κάθοδο, το οποίο είναι πιθανόν να «πυροδοτήσει» αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές.
Κλείνοντας, αντιλαμβανόμαστε ότι η ύπαρξη ισχυρών διαπροσωπικών σχέσεων και θεσμών στην ελληνική κοινωνία διαδραμάτισαν και συνεχίζουν να διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην ψυχοσυναισθηματική υποστήριξη της ελληνικής κοινής γνώμης. Είναι άλλωστε αναμφισβήτητο ότι η ψυχική υγεία των Ελλήνων έχει επηρεαστεί άρδην, κυρίως εξαιτίας των κοινωνικών αλλαγών που επέφερε. Παρόλα αυτά θα πρέπει να υπογραμμιστεί η σημασία ύπαρξης ενός ισχυρού κοινωνικού κράτους, που θα παρέχει τις απαραίτητες δομές και υπηρεσίες για την ψυχοσυναισθηματική υγεία, και το οποίο δεν μπορεί να επιτευχθεί μέσα από περικοπές σε τομείς της υγείας και της εκπαίδευσης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Eurostat (2019), Euro area unemployment at 7.5%, News release: June 2019. Διαθέσιμο στο https://bit.ly/33h24JP.
Fernández-Rivas, A., González-Torres, M.A. (2013), The economic crisis in Spain and its impact on the mental health of children and adolescents, European Society for Child and Adolescent Psychiatry, 22:583-586.
Karanikolos, M., Mladovsky, P., Cylus, J., Thomson, S., Basu, S., Stuckler, D., Mackenbach, J.P., McKee, M. (2013), Financial crisis, austerity, and health in Europe, The Lancet, 381: 1323-1331.
News.gr (2014), Πώς παρουσιάζουν τα ελληνικά μέσα ενημέρωσης τις αυτοκτονίες, 10.9.2014. Διαθέσιμο στο https://bit.ly/2og3K6d.
OECD, Suicide Rates. Διαθέσιμο στο https://data.oecd.org/healthstat/suicide-rates.htm.
Public Issue (2018), Πολιτικό Βαρόμετρο 168: Δείκτες πολιτικού κλίματος, Νοέμβριος 2018. Διαθέσιμο στο https://www.publicissue.gr/wp-content/uploads/2018/11/var-nov-2018-2.pdf.
Public Issue (2019), Πολιτικό Βαρόμετρο 169: Δείκτες πολιτικού κλίματος, Φεβρουάριος 2019. Διαθέσιμο στο https://www.publicissue.gr/wp-content/uploads/2019/02/var-feb-2019-2.pdf.
Stuckler, D., Basu, S., Suhrcke, M., Coutts, A., McKee, M. (2009), The public health effect of economic crises and alternative policy responses in Europe: an empirical analysis, The Lancet,374:315-23.
Tvxs.gr (2015), Έρευνα ΕΚΠΑ: Πώς μας επηρεάζει ο τρόπος που τα ΜΜΕ παρουσιάζουν την κρίση, 28.5.2015. Διαθέσιμο στο https://tvxs.gr/news/ellada/ereyna-ekpa-pos-o-tropos-poy-ta-mme-paroysiazoyn-tin-krisi-mas-epireazei.
World Health Organization-WHO (2018), Suicide: Key facts, 24.8.2018. Διαθέσιμο στο https://bit.ly/2Vx4aAG.
Γιωτάκος, Ο., Καράμπελας, Δ., Καυκάς, Α. (2011), Επίπτωση της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία στην Ελλάδα, Ψυχιατρική, 22: 109-119.
Δαμανάκης, Μ., Κωνσταντινίδης, Σ., Τάμης, Α. (2014), Νέα μετανάστευση από και προς την Ελλάδα, Ρέθυμνο: Πανεπιστήμιο Κρήτης, Κ.Ε.ΜΕ.
ΔιαΝΕΟσις (2016), Η υγεία των Ελλήνων στην κρίση: Μια χαρτογράφηση της κατάστασης της υγείας των Ελλήνων και των δομών υγείας της χώρας, Ινστιτούτο Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής, Μάρτιος 2016. Διαθέσιμο στο https://bit.ly/2okuJha.
Ελληνική Στατιστική Αρχή -ΕΛ.ΣΤΑΤ (2015a), Έρευνα Υγείας: Έτος 2014, Δελτίο Τύπου, 15/06/2016. Διαθέσιμο στο http://www.statistics.gr/documents/20181/1845c3bc-b9d5-41f6-89df-a5436ad3dc23.
Ελληνική Στατιστική Αρχή- ΕΛ.ΣΤΑΤ (2015b), Ανακοίνωση σε δημοσίευμα του τύπου για αυτοκτονίες, Πειραιάς, 27.10.2015 Διαθέσιμο στο https://bit.ly/2nDsO6X.
Ελληνική Στατιστική Αρχή-ΕΛΣΤΑΤ (2019), Έρευνα Εργατικού Δυναμικού: Ιούνιος 2019, Δελτίο Τύπου, Πειραιάς. Διαθέσιμο στο https://bit.ly/2kNeeJf.΄
Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής –ΕΠΙΨΥ (2012), Γραμμή Βοήθειας για την Κατάθλιψη. Απολογιστικά Στοιχεία: Ιούλιος – Δεκέμβριος 2012. Διαθέσιμο στο https://bit.ly/2QPJmDe.
Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής –ΕΠΙΨΥ (2013), Η οικονομική κρίση όπως αποτυπώνεται στη Γραμμή Βοήθειας για την Κατάθλιψη 1034του Ε.Π.Ι.Ψ.Υ. Διαθέσιμο στο https://bit.ly/2K06gar.
Ευθυμίου, Κ., Αργαλιά, Ε., Κασκαμπά, Ε., Μακρή, Α. (2013), Οικονομική κρίση και ψυχική υγεία. Τι γνωρίζουμε για την σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα;, Εγκέφαλος, 50: 22-30.
Ινστιτούτο Εργασίας Γ.Σ.Ε.Ε. (2018), Η ελληνική οικονομία και η απασχόληση: Ετήσια Έκθεση 2018, Εκθέσεις 20, Αθήνα. Διαθέσιμο στο https://bit.ly/2QcdvMP.
ΚΛΙΜΑΚΑ (2016), Στατιστικά Αυτοκτονιών στην Ελλάδα, για τα τελευταία έτη. Διαθέσιμο στο http://suicide-help.gr/statistika/.
ΚΛΙΜΑΚΑ (2018,a), Οι επτά αυτοκτονίες που έλαβαν χώρα στην Κρήτη εντός δυο μηνών υποδηλώνουν την ανάδυση μιας συστάδας αυτοκτονιών; 6.3.2018. Διαθέσιμο στο https://bit.ly/2WMO0Y3.
ΚΛΙΜΑΚΑ (2018,b), 10 Σεπτεμβρίου – Παγκόσμια Ημέρα για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας, Διαθέσιμο στο http://www.klimaka.org.gr/10-september-wspd-klimaka/.
ΚΛΙΜΑΚΑ, Μιλώντας για την αυτοκτονία. Διαθέσιμο στο https://bit.ly/2JNSeI2.
Μουζάκη, Μ. (2017), Το φαινόμενο των αυτοκτονιών στην σημερινή συγκυρία. Οικονομική κρίση και οι επιπτώσεις της στην Ψυχική Υγεία των Ελλήνων, Κοινωνιολογική Επιθεώρηση, 4:41-70.
Οικονόμου, Μ., Πέππου, Λ.Ε., Λουκή, Ε., Κομπορόζος, Α., Μέλλου, Α., Στεφανής, Κ. (2012), Γραμμή βοήθειας για την κατάθλιψη: Αναζήτηση βοήθειας σε περίοδο οικονομικής κρίσης, Ψυχιατρική, 23: 17-28.
ΟΟΣΑ (2018), Ελλάδα: Προφίλ Υγείας 2017, State of Health in the EU, OECD- European Observatory on Health Systems and Policies. Διαθέσιμο στο https://ec.europa.eu/health/sites/health/files/state/docs/chp_gr_greece.pdf.
ΣΕΒ (2018), SOS: Ο πληθυσμός της χώρας μειώνεται και γερνάει…, Οικονομία & Επιχειρήσεις: Εβδομαδιαίο δελτίο για την ελληνική οικονομία, 164: 1-17. Διαθέσιμο στο https://bit.ly/2Q8ZNKE.
Σουλιώτης, Κ., Παπαδονικολάκη, Τζ., Παπαγεωργίου, Μ., Οικονόμου, Μ.(2018), Οι επιπτώσεις της κρίσης στην υγεία και το σύστημα υγείας: Σκέψεις και δεδομένα για την ελληνική περίπτωση, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 35: 9-16.
Χριστοδούλου, Κ. (2017), Χάρτης: Πόσοι (και πού) είναι οι Έλληνες του εξωτερικού. Στοιχεία μέχρι και το 2016, 10.1.2017. Διαθέσιμο στο https://goo.gl/ZSNMtL.
[1] Οι λόγοι ασθενείας δεν πρέπει να προκαλούν εντύπωση. Η διάγνωση μίας ασθένειας, ιδίως όταν πρόκειται για μία επίπονη, όπου η θεραπεία της θα χρειαστεί χρόνο -ή ακόμα υπάρχει κίνδυνος θνησιμότητας- ενισχύει την ευαλώτητα του ατόμου, το οποίο σε συνδυασμό με το έντονο στρες και την αβεβαιότητα που νιώθει, είναι πιθανόν να το οδηγήσουν σε αυτή την πράξη «θεωρώντας» ότι αυτός το τρόπος είναι μία «διαφυγή» από αυτή την δύσκολη κατάσταση.
Ένας από τους σκοπούς του CSI Institute είναι η άμεση, έγκυρη και έγκαιρη ενημέρωση όλων των πολιτών. Πάντα κοντά σας για ενημέρωση και επαγρύπνηση.