Ας υποθέσουμε ότι μόλις πήρατε τα αποτελέσματα από τις εξετάσεις οδήγησης που δώσατε. Υπάρχουν δύο περιπτώσεις: να έχετε περάσει ή να μην έχετε περάσει. Στην πρώτη περίπτωση, ανοίγοντας τον φάκελο και συνειδητοποιώντας την επιτυχία σας, αισθάνεστε χαρά και υπερηφάνεια, ενώ φυσικά σπεύδετε να συγχαρείτε τον εαυτό σας. Στη δεύτερη περίπτωση, όταν έρθετε αντιμέτωποι με τα αρνητικά αποτελέσματα, πιθανώς να σας κατακλύσει το αίσθημα της απογοήτευσης και της αποτυχίας, κάνοντας παράλληλα την εξής διαπίστωση: “Ήταν πολύ αυστηρός ο εξεταστής. Εξαιτίας του δεν τα κατάφερα!”.
Εάν το παραπάνω παράδειγμα σας φάνηκε οικείο κι έχετε “πιάσει” τον εαυτό σας να συμπεριφέρεται κατ’αυτόν τον τρόπο σε διαφορετικές εκφάνσεις της ζωής σας, δεν είστε οι μόνοι! Αντιθέτως, αυτή η συμπεριφορά είναι πάρα πολύ συχνή και στην ψυχολογία περιγράφεται ως μεροληψία αυτοεξυπηρέτησης. Η μεροληψία αυτοεξυπηρέτησης αναφέρεται στην τάση μας να αποδίδουμε τις επιτυχίες μας σε εσωτερικά κίνητρα αλλά να “χρεώνουμε” τις αποτυχίες μας σε εξωγενείς παράγοντες και αποτελεί μία μορφή γνωστικής προκατάληψης. Τι είναι, ωστόσο, η γνωστική προκατάληψη;
Όταν καλούμαστε να ερμηνεύσουμε τον κόσμο γύρω μας, οι ερμηνείες μας υπακούουν στους ίδιους κανόνες που διέπουν τις αντιλήψεις μας για την πραγματικότητα. Είναι γεμάτες γενικεύσεις, παραδοχές, παραλείψεις και πολλά ακόμη λάθη. Αυτά ακριβώς τα λάθη αποκαλούνται γνωστικές προκαταλήψεις. Οι γνωστικές προκαταλήψεις είναι ενσωματωμένες στους αντιληπτικούς, γνωστικούς και συναισθηματικούς μηχανισμούς του εγκεφάλου και προκύπτουν κατά τη διάρκεια της προσπάθειας του ατόμου να ανακατασκευάσει την πραγματικότητά του και να μετατρέψει την αντιληπτική πληροφορία σε κάτι μοναδικό γι’αυτόν, πάνω στο οποίο θα χτίσει τα πιστεύω του για τον κόσμο. Εκτός από την μεροληψία της αυτοεξυπηρέτησης που αναφέραμε πιο πάνω, αυτές είναι μερικές από τις πιο συνηθισμένες προκαταλήψεις που επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας:
- Προκατάληψη της επιβεβαίωσης
Η προκατάληψη της επιβεβαίωσης συνίσταται στην τάση των ανθρώπων να επικεντρώνονται και να αποδέχονται μόνο τις πληροφορίες που συμφωνούν με τις προϋπάρχουσες αντιλήψεις τους, απορρίπτοντας οτιδήποτε δε συνάδει με αυτές. Αυτό συμβαίνει, είτε γιατί η αναζήτηση πληροφοριών που επιβεβαιώνουν τα πιστεύω μας περιορίζει τις πηγές που πρέπει να χρησιμοποιήσουμε για να λάβουμε αποφάσεις, μειώνοντας ταυτόχρονα τον πνευματικό “κόπο” που θα καταβάλουμε, είτε γιατί προστατεύει την αυτοεκτίμησή μας.
- Προκατάληψη της εξουσίας
Έχετε παρατηρήσει ότι πολλές φορές, ακόμη κι αν δεν ενστερνίζεστε απόλυτα κάτι, η γνώμη σας γι’αυτό αλλάζει προς το καλύτερο ή το χειρότερο, ανάλογα με το αν κάποιος φορέας εξουσίας το επικροτεί ή το επικρίνει αντίστοιχα; Με ποιο απλά λόγια, έχετε υποστηρίξει ποτέ κάποια ιδέα, απλώς και μόνο επειδή προέρχεται από ανθρώπους που έχουν εξουσία; Είναι πολύ σύνηθες φαινόμενο να ακολουθούμε τη σκέψη αυτών των ανθρώπων, αγνοώντας άλλες εναλλακτικές ιδέες που προέρχονται από ανθρώπους που βρίσκονται χαμηλότερα στην ιεραρχία.
- Θεμελιώδες σφάλμα απόδοσης
Το θεμελιώδες σφάλμα απόδοσης αναφέρεται στην τάση να πιστεύουμε ότι αυτό που κάνουν οι άνθρωποι αντικατοπτρίζει το ποιοι είναι στην πραγματικότητα. Δηλαδή, αναφέρεται στην απόδοση υπερβολικής έμφασης στα χαρακτηριστικά του δρώντος, συμπεριλαμβανομένου του χαρακτήρα και των προθέσεών του, αγνοώντας παντελώς τους περιβαλλοντικούς παράγοντες. Φανταστείτε ότι γνωρίζετε για πρώτη φορά έναν άνθρωπο ο οποίος διατηρεί μία απόμακρη στάση και σας συμπεριφέρεται κάπως αγενώς. Εσείς, ορμώμενοι από αυτή τη συμπεριφορά βγάζετε το συμπέρασμα ότι δεν πρέπει να είναι και πολύ καλός άνθρωπος. Εκεί ακριβώς συνίσταται το θεμελιώδες σφάλμα απόδοσης. Διότι, αυτό που δε γνωρίζετε είναι ότι πέθανε η μητέρα του λίγες μέρες πριν γι’αυτό και φέρεται με τον συγκεκριμένο τρόπο.
- Προκατάληψη της αισιοδοξίας
Έχετε ποτέ πληροφορηθεί κάτι άσχημο που συνέβη σε κάποιον γνωστό σας και αμέσως σκεφτήκατε: “Αυτό δε θα συμβεί ποτέ σε μένα!”; Αυτή η αντίδραση οφείλεται στην προκατάληψη της αισιοδοξίας, δηλαδή την τάση των ανθρώπων να υπερεκτιμούν την πιθανότητα να τους συμβεί κάτι θετικό, υποτιμώντας παράλληλα την πιθανότητα να βιώσουν αρνητικές καταστάσεις. Η προκατάληψη της αισιοδοξίας προκύπτει από τη χρήση της ευρετικής της διαθεσιμότητας, μία νοητική απλοποίηση που αναφέρεται στον προσδιορισμό της πιθανότητας ενός γεγονότος από τον αριθμό παρόμοιων γεγονότων που μπορεί να ανακαλέσει κάποιος στη μνήμη του. Δηλαδή, επειδή μπορούμε να σκεφτούμε πολλά και διαφορετικά παραδείγματα άσχημων περιστατικών που έχουν συμβεί σε άλλους ανθρώπους, θεωρούμε πιο πιθανό να συνεχίσουν να συμβαίνουν σε αυτούς παρά σε εμάς.
-
Προκατάληψη της ψευδούς μνήμης
Γνωρίζατε ότι ο εγκέφαλός μας τείνει να συγκρατεί για περισσότερο χρονικό διάστημα ψευδείς απ’ ότι αληθείς μνήμες; Επίσης, όταν υπάρχουν οι κατάλληλες συνθήκες και οι πληροφορίες είναι αληθοφανείς, είναι εύκολο να εμφυτεύσει κανείς ψευδείς μνήμες σε άλλους. Μπορεί, λοιπόν, να είστε πεπεισμένοι για κάτι το οποίο στην πραγματικότητα, είτε δε συνέβη ποτέ είτε το αποθηκεύσατε διαστρεβλωμένο στη μνήμη σας.
Οι παραπάνω είναι μόνο μερικές από τις πολλές γνωστικές προκαταλήψεις που επηρεάζουν την καθημερινή μας ζωή, πολλές φορές θολώνοντας την κρίση μας ή μπλοκάροντας τη δημιουργικότητά μας. Το ζητούμενο είναι να μάθουμε να αναγνωρίζουμε και να αποδεχόμαστε τις πτυχές της ανθρώπινης φύσης που δυσχεραίνουν τη ζωή μας προσπαθώντας να περιορίσουμε τις αρνητικές τους επιδράσεις αλλά όχι να τις εξαλείψουμε ολοσχερώς.
Πηγές:
Ονομάζομαι Βουρλιωτάκη Αγγελική και είμαι τελειόφοιτη του τμήματος Ψυχολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Στη διάρκεια των σπουδών μου έχω παρακολουθήσει σεμινάρια πάνω στην εγκληματολογία, ενώ τη συγκεκριμένη περίοδο παρακολουθώ διαδικτυακό σεμινάριο με θέμα την Ψυχολογία της Ποινικής Δικαιοσύνης από το Πανεπιστήμιο του Κουίνσλαντ της Αυστραλίας. Ασχολούμαι ενεργά με την αρθρογραφία και κάνω την πρακτική μου άσκηση στο Διεθνές Ινστιτούτο για την Κυβερνοασφάλεια, συμμετέχοντας στη συγγραφή άρθρων και στη γραμμή ψυχολογικής υποστήριξης.