Αναμφίβολα ζούμε σε δύσκολες εποχές. Καθημερινά αναδύονται ολοένα και περισσότερα κοινωνικά προβλήματα που καθιστούν εμφανείς τις αδυναμίες που υπάρχουν στην οργάνωση της κοινωνίας. Αν, λοιπόν, κατηγοριοποιήσουμε αυτά τα προβλήματα σε μία κλίμακα από το πιο κυρίαρχο στο πιο σπανίως εμφανιζόμενο, θα διαπιστώσουμε ότι ο ρατσισμός κατέχει τα πρωτεία ως το πιο ευρέως διαδεδομένο κοινωνικό φαινόμενο, ενώ η παρουσία του είναι αδιάλειπτη από την αρχαιότητα έως σήμερα.
Από την πρώτη στιγμή που οι άνθρωποι οργανώθηκαν σε ομάδες εκδήλωσαν ρατσιστικές τάσεις. Αυτό αποτελεί πολύ σημαντικό γεγονός καθώς πιθανώς υποδηλώνει μία έμφυτη αποστροφή του ανθρώπου απέναντι στο διαφορετικό. Η επίρριψη της ευθύνης, ωστόσο, αποκλειστικά και μόνο στην ανθρώπινη φύση είναι μάλλον υπεραπλουστευμένη. Θα ήταν αφέλεια να πιστεύουμε ότι οι εξωγενείς παράγοντες και οι εκάστοτε συγκυρίες δεν μπορούν να αποτελέσουν αιτίες έξαρσης του φαινομένου.
Η παραδοχή ότι ο άνθρωπος πρόκειται για φύσει και θέσει ον που αρέσκεται στο να σκώπτει άτομα διαφορετικής ιδεολογίας, θρησκείας, εθνικότητας ή σεξουαλικού προσανατολισμού καταρρίπτει της σύγχρονες απόψεις περί διαμόρφωσης του χαρακτήρα ακόμη και μετά τη γέννησή μας. Άραγε ο Έρασμος, με την περίφημη θέση του “Οι άνθρωποι δε γεννιούνται αλλά γίνονται”, θα συμφωνούσε αν ερχόταν αντιμέτωπος με την αντίληψη ότι το άτομο δε διαθέτει τις απαραίτητες ικανότητες να αποβάλει την όποια ρατσιστική προδιάθεση κρύβει μέσα του; Tο γεγονός ότι κάποιοι από εμάς αποδέχονται την ιδέα περί διάκρισης των ανθρώπων σε ανώτερους και κατώτερους ως εύλογη ή ως απόρροια των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της ανθρώπινης φύσης, δε σημαίνει ότι ο βιολογικός αυτός παράγοντας αποτελεί αιτία, πόσο μάλλον τη μοναδική.
Καταρχάς, δεν πρέπει να αγνοούμε την ύπαρξη ψυχολογικών παραγόντων, οι οποίοι αφορούν το κάθε άτομο μεμονωμένα. Καταλυτικό ρόλο στην ανάπτυξη ρατσιστικής ιδεολογίας διαδραματίζει η μοναδική ψυχοσύνθεση του εκάστοτε ατόμου. Εν προκειμένω, οι ακραιφνείς θιασώτες της ρατσιστικής θεωρίας εμφανίζουν ιδιάζοντα χαρακτήρα. Έχουν έντονα συναισθήματα φόβου και ανασφάλειας και μέσω της επιθετικής ρατσιστικής συμπεριφοράς κάνουν μία έσχατη προσπάθεια να τα καταπολεμήσουν.
Επιπλέον, η ανάγκη του ατόμου να αποτελεί μέλος μίας ομάδας (εθνικότητα, φυλή, οικογένεια) προκειμένου να ξεπεράσει τα συναισθήματα δέους και φόβου που του προκαλούνται λόγω της ευαλωτότητας του απέναντι στην απεραντοσύνη του σύμπαντος και της ίδιας του της ύπαρξης, οδηγεί στην εξιδανίκευση της ομάδας. Όταν αυτή η τάση για ωραιοποίηση υπερβαίνει τα όρια, αποτέλεσμα είναι ο φανατισμός που συμπεριλαμβάνει βίαιες συμπεριφορές σε όποιον εντάσσεται σε διαφορετική ομάδα.
Επίσης, υπάρχουν παράγοντες που συνδέονται άρρηκτα με τις επικρατούσες συνθήκες στις οποίες ζει ένας άνθρωπος. Το άτομο, ον μιμητικό, τείνει να αναπαράγει τη συμπεριφορά όσων εντάσσονται στον κοινωνικό του περίγυρο. Η επιρροή που ασκείται από τους ομοϊδεάτες του είναι αρκετή για να πειστεί για την ορθότητα των ενεργειών του και να γίνει εκουσίως ή ακουσίως ένθερμος υποστηρικτής του ρατσισμού. Ένα παράδειγμα αντλούμενο από την ιστορία, που αποδεικνύει ότι οι άνθρωποι δε γεννιούνται ρατσιστές αλλά μπορούν με μεγάλη ευκολία να παρασυρθούν από τους υπολοίπους, αποτελεί η συμπεριφορά του γερμανικού κράτους κατά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Ας μην ξεχνάμε ότι ο ηγεμόνας Αδόλφος Χίτλερ, πεπεισμένος για την ανωτερότητα της φυλής του και όντας άνθρωπος με ηγετικό χαρακτήρα, κατόρθωσε να οδηγήσει ένα ολόκληρο έθνος στο να ενστερνιστεί τον φυλετικό ρατσισμό.
Όμως, αν επιθυμούμε να αποσαφηνίσουμε επακριβώς την έννοια του ρατσισμού, θα πρέπει να λάβουμε ακόμη υπόψη και τα οικονομικά αίτια, τα οποία ως επί το πλείστον συνδέονται με τον φυλετικό ρατσισμό. Ιδιαίτερα στη σύγχρονη εποχή που η οικονομική κρίση πλήττει πολλές οικογένειες το πρόβλημα του ρατσισμού δεν παρουσιάζει δείγματα άμβλυνσης. Αυτό οφείλεται στο αίσθημα έλλειψης ασφάλειας που έχει ενσκήψει τα τελευταία χρόνια, καθώς το μέλλον προβλέπεται αβέβαιο. Η αυξομειούμενη ένταση των μεταναστευτικών κυμάτων οξύνει την ανασφάλεια των ανθρώπων. Πολλοί υποστηρίζουν την άποψη ότι οι μετανάστες παρακωλύουν την οικονομική αποκατάσταση ή την επαγγελματική ανέλιξη των ημεδαπών. Έτσι, ο φυλετικός ρατσισμός εντείνεται.
Ο ρατσισμός αποτελεί ένα εξαιρετικά πολυπαραγοντικό και δυσεπίλυτο πρόβλημα. Είναι αναγκαίο εφόσον κατανοήσουμε εις βάθος τα αίτιά του, να αγωνιστούμε για να επιτύχουμε την αλλαγή των όποιων αναχρονιστικών και παρωχημένων απόψεων. Οφείλουμε να δούμε τη θετική πλευρά του να ζούμε σε μία πολύσπερμη κοινωνία. Οφείλουμε να επιδείξουμε ευθυκρισία και να μην είμαστε σκληροί με τους συνανθρώπους μας, ακόμη και όταν δεν υπάρχουν κοινά σημεία αναφοράς μεταξύ μας. Άλλωστε, η διαφορετικότητα είναι αυτή που τελικά μας ενώνει!
Αγγελική Βουρλιωτάκη