Ειδήσεις σε τηλεόραση, ραδιόφωνο, φυλλάδια, ταινίες, θεατρικά έργα, ενημερωτικές εκπομπές, αστεία memes, βίντεο στο TikTok, stories στο Instagram, αμέτρητα tweets, ατελείωτες συζητήσεις με τον γείτονα. Ολόκληρη η γη μιλούσε και μιλά για έναν ιό, τον Covid-19. Κάτι που μας φαινόταν κάποτε αδιανόητο, πλέον είναι συλλογική μνήμη, καθημερινότητα. Λέμε «Ανέβηκαν πάλι τα κρούσματα ε;» και είναι σαν να λέμε «Για βροχή το πάει μάλλον». Λέμε «Τη μάσκα σου μη ξεχάσεις» και είναι σαν να λέμε «Τη ζακέτα σου να πάρεις».
Χάρη στην βοήθεια της παγκόσμιας ερευνητικής κοινότητας, το εμβόλιο κατά του ιού έγινε γρήγορα πραγματικότητα και η πανδημία έχει σήμερα μετατραπεί σε πολλαπλές τοπικές επιδημίες. Με το πρώτο κιόλας εμβόλιο τα κρούσματα μειώθηκαν θεαματικά και η ζωή σταδιακά επέστρεψε σχεδόν στη προηγούμενη της μορφή. Αλλά, μισό λεπτό, όλοι γνωρίζουμε ότι η ιστορία δεν είναι τόσο απλή. Την ίδια στιγμή στο διαδίκτυο επικρατούσε οργή, πανικός, ψέμα, φόβος, θλίψη. Ένα συνονθύλευμα συναισθημάτων και ιδεολογιών το οποίο έπρεπε να καταναλώσουμε. Η μόνη εναλλακτική ήταν να αποφύγουμε τη χρήση των μέσων. Αλλά ήταν πράγματι εναλλακτική;
Στο άρθρο τους, «Analysis of COVID-19 Collective Irrationalities Based on Epidemic Psychology» οι Hua Luo και Yu Ren, επεξεργάζονται τη διάδοση φημών και τις άλογες αναπαραστάσεις μπροστά στην κρίση του Covid-19, με βάση τη θεωρία της επιδημικής ψυχολογίας. Ο Philip Strong, το 1990, όρισε φιλοσοφικά την αντίδραση σε σημαντικές μολυσματικές ασθένειες ως μια μοναδική ψυχοκοινωνική μορφή, που ονομάζεται επιδημική ψυχολογία («epidemic psychology»). Κατά τον ίδιο, το ξέσπασμα θανατηφόρων μολυσματικών επιδημιών φαίνεται να ακολουθείται από φόβο, πανικό, καχυποψία και πανδημικό στίγμα. Τα τέσσερα στοιχεία δεν έλειπαν από την πανδημία του κορονοϊού και το γεγονός αυτό μαρτυρούν και οι δημοσιεύσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Το διαδίκτυο είναι ένα περιβάλλον που φιλοξενεί ένα τεράστιο αριθμό φημών και απόψεων που αλλάζουν από τη μια μέρα στην άλλη. Σε κάποιες περιπτώσεις οι ψευδείς ειδήσεις μπορούν να σπείρουν τον πανικό. Ο πανικός σε συνδυασμό με την απομόνωση μπορεί να δυσχεράνει την ψυχική υγεία. Στην περίπτωση του lockdown, οι άνθρωποι που αναζητούσαν επικοινωνία για να αισθανθούν καλύτερα, έπεφταν πάνω σε ένα καταιγισμό ειδήσεων και απόψεων εκ των οποίων οι περισσότερες δεν βασίζονταν στη λογική. Επίσης, όπως αναφέρουν οι Hua Luo και Yu Ren, o πανικός μπορεί να οδηγήσει στην υπερεκτίμηση του κινδύνου γεγονότων χαμηλής πιθανότητας. Για παράδειγμα, στη Μ. Βρετανία πολλοί ήταν εκείνοι που πίστεψαν πως θα υπάρξει έλλειψη τροφίμων, ενώ και το ρίσκο της νόσησης σε μεταγενέστερο στάδιο υπερεκτιμήθηκε.
Από την αρχή εξάπλωσης του ιού οι θεωρίες συνωμοσίας και τα λόγια πανικού πρωταγωνίστησαν στο διαδίκτυο. Ακόμη, εξαρχής ήταν φανερά τα φαινόμενα στιγματισμού και διπολισμού. Παράδειγμα αποτελεί η σιγουριά με την οποία κάποιοι πίστεψαν ότι ο ιός προήλθε από την κατανάλωση νυχτερίδων ή ότι αποτελεί όπλο κατασκευασμένο σε εργαστήριο. Η ψηφιακή παραπληροφόρηση δυσχεραίνει το έργο των κυβερνήσεων στην αντιμετώπιση του ιού και επηρεάζει τη συμπεριφορά και την ψυχική υγεία των ανθρώπων.
Ο όρος «infodemic» περιγράφει τα φαινόμενα παραπληροφόρησης κατά τη διάρκεια των επιδημιών. Σύμφωνα με τους δύο συγγραφείς, η κοινωνική απάντηση στην πανδημία μπορεί να τμηματοποιείται ή να επηρεάζεται, δυσκολεύοντας την ανταπόκριση στη μολυσματική ασθένεια. Επίσης, σύμφωνα με τους ίδιους, δεδομένου ότι η παραπληροφόρηση επηρεάζει τις πεποιθήσεις των ατόμων (π.χ., τις αντιλήψεις κινδύνου), μπορεί επίσης να επηρεάσει τη στάση τους απέναντι στον εμβολιασμό. Η διστακτικότητα απέναντι στον ιό θεωρείται σήμερα ως μία από τις 10 πιο σημαντικές απειλές για την υγεία παγκοσμίως.
4 Facts για τις θεωρίες συνομωσίας και την παραπληροφόρηση:
- Οι άνθρωποι τείνουν να εμπιστεύονται την πληροφορία που ταιριάζει με τα πιστεύω τους και να αγνοούν αντιθετικές απόψεις.
- Η ύπαρξη των θεωριών συνωμοσίας στο διαδίκτυο δεν επαρκεί για να πείσει τους ανθρώπους που δεν πιστεύουν τις θεωρίες, αλλά ενισχύει την πίστη εκείνων που πιστεύουν.
- Οι ψευδείς ειδήσεις διαδίδονται πιο γρήγορα από τις αληθινές.
- Μέσω των αλγορίθμων μπορεί να παρουσιάζονται στους χρήστες ειδήσεις και απόψεις παρόμοιες με αυτές που αναζητούν ενισχύοντας τις απόψεις τους.
Πηγή:
Luo, H., & Ren, Y. (2022, March 21). Analysis of COVID-19 Collective Irrationalities Based on Epidemic Psychology. Front. Psychol., https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2022.825452/full
Ονομάζομαι Τιτίνα Στάμου και είμαι τελειόφοιτη του τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου με κατεύθυνση τη δημοσιογραφία. Παράλληλα, σπουδάζω στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδος (Deree) στο πρόγραμμα με τίτλο «Έγκλημα, Νόμος και Δικαιοσύνη». Έχω συμμετάσχει στο διαπανεπιστημιακό ερευνητικό πρόγραμμα, διάρκειας έξι μηνών, «The Room Where it Happens» σχετικά με την παραπληροφόρηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Επίσης έχω παρακολουθήσει σεμιναριακό κύκλο με τίτλο «Πληροφορική ηθική και η κοινωνία της πληροφορίας» που πραγματοποιήθηκε με εισηγητή τον Δρ. Γιάννη Σταματέλλο. Τον τελευταίο καιρό κάνω την πρακτική μου άσκηση στο CSI Institute.