Γράφει η Μαρία Μουζάκη,

 Κοινωνιολόγος, MSc, Υποψήφια διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

Το τελευταίο διάστημα το Instagram έχει «πλημμυρίσει» από ασπρόμαυρες φωτογραφίες γυναικών, διάσημων και μη, οι οποίες συνοδεύονται από τα hashtag #challengeaccepted και #WomenSupportingWomen. Πρόκειται για ένα challenge, διαφορετικό από αυτά που είχαμε συνηθίσει μέχρι πρότινος ή τις ανάλογες «καλοκαιρινές εικόνες» που θα περιμέναμε, συνώνυμο της καλοκαιρινής διάθεσης και διακοπών.

Αυτή η νέα «διαδικτυακή πρόκληση» δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως μία νέα τακτική, που αποσκοπεί στην προσέλκυση περισσότερων «likes» ή «comments». Αντίθετα, έχει έναν κοινωνικό χαρακτήρα, μιας και προωθεί τη χειραφέτηση των γυναικών, μέσα σε ένα από τα πιο δημοφιλή μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όταν άλλες φωτογραφίες ή post έχουν σταθεί η αφορμή για φαινόμενα σεξισμού.

Μιλώντας για γυναικοκτονίες στο σύγχρονο κόσμο…

Τέλη Ιουλίου και έπειτα από πέντε ημέρες εξαφάνισης, βρέθηκε η 27χρονη φοιτήτρια Pinar Gultekin, δολοφονημένη από τον πρώην σύντροφό της. Αφορμή για αυτή την αποτρόπαια πράξη, ήταν ότι το θύμα δεν επιθυμούσε να είναι πλέον μαζί του. Η Pinar είναι ένα ακόμη θύμα βίας στη γειτονική χώρα, όπου το νομικό σύστημα μοιάζει να «ευνοεί» τους θύτες, αφήνοντας τις γυναίκες ευάλωτες απέναντι στη βία που υφίστανται από τους (πρώην) συζύγους και συντρόφους, όπως και από το οικείο περιβάλλον τους. Οι άνδρες που έχουν καταδικαστεί για δολοφονία και υποστηρίζουν ότι ενήργησαν εν βρασμώ, καθώς και οι πιο θρήσκοι, είναι πιθανό να αντιμετωπιστούν με επιείκεια από το τουρκικό, δικονομικό σύστημα. Μόλις το πρώτο εξάμηνο του 2020, 146 γυναίκες υπολογίζεται ότι έχασαν τη ζωή τους από άντρες στην Τουρκία, με τον αριθμό των θυμάτων να ανέρχεται στις  474 γυναίκες το 2019 και στις 440 το 2018, την ίδια ώρα που η τουρκική κυβέρνηση φαίνεται να σκέφτεται την αποχώρησή της από τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης (naftemporiki.gr, 26.7.2020).

Η περίπτωση της Pinar δεν είναι η μοναδική. Καθημερινά, σε παγκόσμιο επίπεδο, τόσο στον ανεπτυγμένο, όσο και στον αναπτυσσόμενο κόσμο, καταγράφονται περιστατικά βίας κατά των γυναικών, με τον αριθμό τους να διατηρεί ιδιαίτερα αυξητικές τάσεις, στα χρόνια της πανδημίας. Το παγκόσμιο lockdown που προηγήθηκε κατά τους πρώτους μήνες του έτους, επιδείνωσε το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας, όπου εάν σε αυτά τα καταγεγραμμένα περιστατικά προστεθεί ο αφανής αριθμός όλων εκείνων των περιπτώσεων, που δεν καταγγέλλονται, τότε εύκολα αντιλαμβανόμαστε τις πραγματικές εκτάσεις αυτού του φαινομένου. Ενός διαχρονικού φαινομένου, που οπωσδήποτε δεν συνάδει με το κλίμα ανάπτυξης και εκσυγχρονισμού των σύγχρονων κοινωνιών.

Οι περιπτώσεις αυτές στη διεθνή βιβλιογραφία προσδιορίζονται ως «γυναικοκτονίες».  Ο όρος γυναικοκτονία (femicide) εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1801, στο βιβλίο του John Corry, A Satirical View of London, με σκοπό να αναφέρει τη δολοφονία μίας γυναίκας. Χρειάστηκαν να περάσουν αρκετά χρόνια, μέχρι το 1976, όπου η εγκληματολόγος Diana E.H. Russel χρησιμοποίησε την έννοια της «γυναικοκτονίας», για να επισημάνει τις διακρίσεις και τη βία κατά των γυναικών. Το 1992 οι Russel και Radford προσδιορίζουν την «γυναικοκτονία» ως μία μισογυνιστική δολοφονία γυναικών από άνδρες και τον Radford να την κατατάσσει ως μία μορφή σεξουαλικής βίας.

Στη συνέχεια, η Russel (2001) προσάρμοσε τον ορισμό της «στη δολοφονία γυναικών από άνδρες, επειδή είναι γυναίκες», αναγνωρίζοντας ότι πολλά κορίτσια και θηλυκά βρέφη είναι θύματα γυναικοκτονίας, αναγνωρίζοντας ότι σε αυτά τα εγκλήματα μπορούν να συμμετέχουν και νεαρά αγόρια. Παράλληλα επισήμανε την ανισότητα μεταξύ των δύο φύλων, καθώς και την ανδρική εξουσία και κυριαρχία πάνω στις γυναίκες (PATH, MRC, WHO, 2009).

Σήμερα, με την έννοια αυτή αναφερόμαστε στις δολοφονίες γυναικών, εξαιτίας του φύλου τους και οι οποίες διαπράττονται ή γίνονται ανεκτές τόσο από ιδιώτες όσο και από δημόσιους φορείς, περιλαμβάνοντας επίσης, τις δολοφονίες γυναικών και κοριτσιών για λόγους τιμής («εγκλήματα για λόγους τιμής») και λοιπών μορφών δολοφονίας, όπως και εκείνων των περιπτώσεων που πραγματοποιούνται στο πλαίσιο ενόπλων συγκρούσεων ή του οργανωμένου εγκλήματος (Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων). Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, μιλώντας για τους θύτες του φαινομένου, περιλαμβάνει και γυναίκες, συνήθως μέλη της ίδιας οικογένειας, που συνεργούν πολλές φορές στην τέλεση του εγκλήματος.

Καθημερινά, σε όλο τον κόσμο δολοφονούνται πάνω από 135 γυναίκες κατά μέσο όρο, από –πρώην- συντρόφους και συζύγους ή από κάποιο μέλος της οικογένειάς τους. Κάθε χρόνο, 2.600 γυναίκες χάνουν τη ζωή τους στην ΕΕ από ενδοοικογενειακή βία, όταν το 82% των περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας έχει θύματα τις γυναίκες (ΚΕΘΙ,2020). Σε μελέτη της FRA (2014), που διεξήχθη σε 28 μέλη κράτη της ΕΕ, υπογραμμίζεται ότι πενήντα γυναίκες δολοφονούνται κάθε βδομάδα, στην ΕΕ από νυν ή πρώην συντρόφους τους. Το 2018, πολλές ευρωπαϊκές χώρες παρουσίασαν εξαιρετικά υψηλό ποσοστό στις καταγραμμένες περιπτώσεις γυναικοκτονίας, με τα υψηλότερα ποσοστά να σημειώνονται στην Γερμανία (147), στο Ηνωμένο Βασίλειο (139), στη Γαλλία (121) και στην Ιταλία (115).

Διάγραμμα 1. Αριθμός θυμάτων γυναικοκτονίας, έτος 2018 (πηγή: statista.com,a)

Το φαινόμενο της γυναικοκτονίας λαμβάνει εξαιρετικά ανησυχητικές διαστάσεις στις χώρες της Λατινικής Αμερικής και Καραϊβικής. Το 27% των γυναικών αυτών φαίνεται να έχουν υποστεί βία από έναν οικείο σύντροφο, τουλάχιστον μία φορά στη ζωή τους, με το ποσοστό αυτό να ανέρχεται στο 33% στη Νότια Αμερική, την ίδια ώρα που το 11% των γυναικών πιστεύει ότι ένας σύζυγος έχει το δικαίωμα να ξυλοκοπήσει τη σύντροφό του, υπό ορισμένες συνθήκες. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο, που οι χώρες αυτές συγκεντρώνουν τα υψηλότερα ποσοστά γυναικοκτονίας· 3.529 γυναίκες, δολοφονήθηκε το 2018 (OECD,2020).

Διάγραμμα 2. Δείκτες γυναικοκτονίας σε χώρες της Λατινικής Αμερικής, έτος 2018 (πηγή: statista.com,b)

Σε αυτά τα υψηλά ποσοστά θα ήταν λάθος να μην εξεταστεί το αντίστοιχο νομοθετικό πλαίσιο. Δυστυχώς, για τις παραπάνω χώρες, τα πρώτα μέτρα ελήφθησαν μόλις μία δεκαετία πριν! Επιπλέον χώρες όπως το Μεξικό, ο Παναμάς και η Ουρουγουάη προχωρούν και στην υιοθέτηση καινοτόμων μεθόδων, χρησιμοποιώντας για παράδειγμα συσκευές ηλεκτρονικής παρακολούθησης (OECD,2020).

Διάγραμμα 3. Έτος θέσπισης νομοθετικού πλαισίου, έναντι της γυναικοκτονίας (πηγή: OECD,2020)

Η Ελλάδα από την άλλη πλευρά, μολονότι κατατάσσεται στις τελευταίες θέσεις της ΕΕ, στον Δείκτη Ισότητας των Φύλων, παρουσιάζει αρκετά χαμηλά ποσοστά γυναικοκτονιών στην ΕΕ.  Το 2017 επτά γυναίκες δολοφονήθηκαν στην Ελλάδα από κάποιο μέλος της οικογένειάς τους – το 2016 και το 2018 οι δολοφονίες γυναικών από συγγενικό τους πρόσωπο είχαν ανέλθει σε 13 σε κάθε έτος αντίστοιχα. Οι καταδικαστικές αποφάσεις των Εισαγγελιών των δικαστηρίων για ενδοοικογενειακή βία το 2016 αφορούσαν άνδρες σε ποσοστό 92,8%, 93,4% για το 2017 και 92,2% για το 2018 (ΚΕΘΙ,2020).

Οι θύτες δεν είναι άγνωστοι στο θύμα. Τις περισσότερες φορές είναι οικεία, πρώην αλλά και νυν αγαπημένα πρόσωπα στο θύμα, με τα οποία είναι πιθανό να μοιράζονται ακόμη και την ίδια στέγη. Δεν πρέπει επίσης, να υποβαθμίζεται το γεγονός, ότι ένα σημαντικό ποσοστό των θυμάτων ίσως να είχαν εμφανή σημάδια βίας ή να είχαν αναφέρει ανάλογα περιστατικά σε κάποιο οικείο τους πρόσωπο.

Διάγραμμα 4. Γυναίκες θύματα σκόπιμης ανθρωποκτονίας από σύντροφο ή μέλη της οικογένειας, σε 17 κράτη μέλη της ΕΕ, έτος 2016 (πηγή: EIGE,2019)

Ο βασικός προβληματισμός σε αυτά τα δεδομένα- πέρα από την αξιοπιστία και αντιπροσωπευτικότητα των στατιστικών, μιας και τα ποσοστά έμφυλης βίας συνιστούν ένα «σκοτεινό αριθμό», απόρροια ακόμα και πολιτιστικών αντιλήψεων- είναι η ίδια η χρήση του όρου γυναικοκτονία. Ο όρος αυτός δεν είναι νομικά κατοχυρωμένος, με τους πολέμιους της χρήσης του να εντάσσουν τα εγκλήματα αυτά στις ανθρωποκτονίες, κάτι το οποίο οδηγεί σε διαστρεβλώσεις και σε περαιτέρω θυματοποίηση των γυναικών. Θα πρέπει ωστόσο να επισημανθεί η σπουδαιότητα της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης, το πρώτο διεθνές δεσμευτικό κείμενο, που προστατεύει τις γυναίκες απέναντι στα όποια κενά του εκάστοτε εθνικού νομικού πλαισίου. Η Σύμβαση, που υιοθετήθηκε το 2011 από το Συμβούλιο της Ευρώπης και τέθηκε σε ισχύ το 2014 – υπογράφηκε από την ΕΕ το 2017- περιλαμβάνει διατάξεις που αφορούν την πρόληψη της έμφυλης βίας, την προστασία των θυμάτων και την τιμωρία των αυτουργών (europarl.europa.eu).

Ο κοινωνικός χαρακτήρας των μέσων κοινωνικής δικτύωσης

Ο πολυδιάστατος και πολυσύνθετος ρόλος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (social media), είναι κάτι που υπογραμμίζεται από το σύνολο της διεθνούς βιβλιογραφίας. Πρόσφατα μάλιστα, η παγκόσμια κοινότητα ήρθε αντιμέτωπη με μία διαφορετική αναμέτρηση, του Ντόναλντ Τραμπ με το Instagram, όπως και με τα υπόλοιπα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, Twitter και Facebook, τα οποία διαγράφουν τις αναρτήσεις του, διότι παραβίαζε τον κανονισμό χρήσης όσον αφορά την επικίνδυνη παραπληροφόρηση για την πανδημία του κορωνοϊού. Επιπλέον, μόλις το περασμένο έτος, υπήρξαν αρκετές αναφορές που έκαναν λόγο περί πολιτικής χειραγώγησης της κοινής γνώμης μέσω ιστότοπων, ακόμη και στην περίπτωση της αμερικανικής κοινωνίας!

Στην πραγματικότητα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα αναγκών τόσο σε κοινωνικό, όσο και σε ατομικό επίπεδο. Κανείς δεν μπορεί να μην συσχετίσει την ευρεία χρήση τους στο πλαίσιο των σύγχρονων ρυθμών της καθημερινότητας, όπως και τον ενημερωτικό χαρακτήρα τους. Ο ρόλος τους ωστόσο, δεν σταματά εδώ. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προσφέρουν μία διαδικτυακή κοινωνία, στην οποία καθένας έχει τη δυνατότητα να αποκτήσει μία νέα, έστω και διαμέτρου αντίθετη διαδικτυακή ταυτότητα, από την πραγματική του εικόνα· την ταυτότητα δηλαδή, που υιοθετεί στην πραγματική του ζωή, αναγκαίο στοιχείο της απόκτησης της αυτοεικόνας του.

Πολλές φορές έχουμε αναφερθεί στα μειονεκτήματα της αλόγιστης χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στο άτομο, αλλά και στην ίδια την κοινωνία. Είναι εξίσου σημαντικό να επισημανθεί ο σημαντικός τους κοινωνικός χαρακτήρας και δη η δυνατότητα που προσφέρουν σε όλους τους χρήστες-και σε αποκλειόμενες, περιθωριοποιημένες ομάδες-να «αρθρώσουν» το λόγο τους, απέναντι στην όποια κοινωνική αδικία και να διεκδικήσουν μία καλύτερη κοινωνική ζωή και σεβασμό απέναντι στη διαφορετικότητά τους.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του ακτιβισμού που προσφέρουν, αποτελεί το κίνημα #Blacklivesmatters. Ένα hashtag που από το χώρο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, έγινε σλόγκαν στο στόμα χιλιάδων ατόμων, οδηγώντας ταυτοχρόνως σε πολλαπλές κινητοποιήσεις σε όλο τον κόσμο και αποκτώντας ένα διεθνή χαρακτήρα. Είναι ο ίδιος ο ενημερωτικός τους χαρακτήρας που δεν στέκεται μόνο στις ειδήσεις. Πληροφορούν τη διαδικτυακή κοινότητα για τυχόν κοινωνικές παθογένειες και ανισότητες που συντελούνται σε όλες τις κοινότητες, κοινωνίες. Είναι μέσα που προάγουν την ελευθερία λόγου και την ισότητα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αυτά τα δύο χαρακτηριστικά δεν συντελούν πολλές φορές στην παραγωγή ψευδών ειδήσεων και άλλων φαινομένων.

Παράλληλα, κανείς δεν μπορεί να παραλείψει τις διάφορες ομάδες που δημιουργούνται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι οποίες ουσιαστικά προσφέρουν σε πολλά άτομα την αίσθηση του ανήκειν. Πολλά άτομα, ίσως και θύματα οποιασδήποτε μορφής βίας, προσφεύγουν πρωτίστως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και έπειτα στις αρμόδιες αρχές. Η στάση τους αυτή δεν πρέπει να αποδοκιμάζεται. Είναι η ανωνυμία των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, σε συνδυασμό με την αίσθηση του ανήκειν-το ότι δεν είναι μόνοι τους- που τους επιτρέπει αφενός να απεγκλωβιστούν από τυχόν στερεοτυπικές αντιλήψεις και αφετέρου να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο, ότι όλοι σχεδόν οι διεθνείς οργανισμοί και Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις διαθέτουν μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αποκτώντας με αυτό τον τρόπο μία αίσθηση προσβασιμότητας και οικειότητας.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να μελετάται και το #challengeaccepted. Ένας τρόπος ευαισθητοποίησης της παγκόσμιας κοινότητας στη βία κατά των γυναικών, ένα φαινόμενο που σε πολλές χώρες λαμβάνει εκτάσεις «μάστιγας». Είναι ένα φαινόμενο που αφορά την κοινωνική αλληλεγγύη και για αυτό και δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ένα νέο είδος μόδας ή ένα νέο εργαλείο marketing, για την προώθηση της δημόσιας εικόνας γνωστών ατόμων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

European Institute for Gender Equality-EIGE (2019), Gender Equality Index: Violence for 2019, Διαθέσιμο στο https://eige.europa.eu/gender-equality-index/2019/violence.

FRA (2014), Violence against women: an EU-wide survey. Main results report, Luxembourg: Publications Office of the European Union. Διαθέσιμο στο https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/fra-2014-vaw-survey-main-results-apr14_en.pdf.

Maqbool, A. (2020), Black Lives Matter: From social media post to global movement, 10.7.2020. Διαθέσιμο στο https://www.bbc.com/news/world-us-canada-53273381.

Naftemporiki.gr (2020), Τουρκία: Διαδηλώσεις γυναικών για υπεράσπιση της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης, 26.07.2020. Διαθέσιμο στο https://www.naftemporiki.gr/story/1622629/tourkia-diadiloseis-gunaikon-gia-uperaspisi-tis-sumbasis-tis-konstantinoupolis.

OECD (2020), Addressing femicide in the context of rampant violence against women in Latin America. Διαθέσιμο στο https://www.oecd.org/gender/data/addressing-femicide-in-the-context-of-rampant-violence-against-women-in-latin-america.htm.

Program for Appropriate Technology in Health (PATH), InterCambios, Medical Research Council of South Africa (MRC), and World Health Organization (WHO) (2009), Strengthening Understanding of Femicide: Using Research to Galvanize Action and Accountability, Washington, DC, April 14–16, 2008. Διαθέσιμο στο https://path.azureedge.net/media/documents/GVR_femicide_rpt.pdf.

Radford, J., Russell, D.E.H (1992), Femicide: The Politics of Woman Killing, New York: Twayne Publishers.

Statista.com,a, Number of femicide victims in Europe in 2018. Διαθέσιμο στο https://www.statista.com/statistics/1096116/femicide-in-europe-in-2018/.

Statista.com,b, Latin America: femicide rate 2018, by country. Διαθέσιμο στο https://www.statista.com/statistics/1102327/femicide-rate-latin-america-by-country/.

Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων, γυναικοκτονία. Διαθέσιμο στο https://eige.europa.eu/el/taxonomy/term/1128.

Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας-ΚΕΘΙ (2020), Η βία κατά των γυναικών σε αριθμούς, 28.2.2020. Διαθέσιμο στο https://www.kethi.gr/en/node/696.

Σύμβαση Κωνσταντινούπολης: όλα τα κράτη μέλη να την επικυρώσουν άμεσα, 28.11.2019. Διαθέσιμο στο https://www.europarl.europa.eu/news/el/press-room/20191121IPR67113/sumvasi-konstantinoupolis-ola-ta-krati-meli-na-tin-epikurosoun-amesa.