Συμπεριφορά, Ψυχική υγεία

Ο εγκλεισμός μέσα από ανοικτά παράθυρα…

Από την Μαρία Μουζάκη,

Αλήθεια τι σημαίνει «εγκλεισμός;» Είναι η εικόνα ενός προσώπου μέσα σε κάποιο ίδρυμα; Περιλαμβάνει μήπως συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς και ένδυσης; Ερωτήματα, που μέχρι πρότινος αφορούσαν τις κοινωνικές επιστήμες. Πλέον, είναι η καθημερινότητα σχεδόν για όλη την υφήλιο εξαιτίας ενός νέου παγκόσμιου, «περιοριστικού» μέτρου, εκείνου του κορωνοϊού.  Είναι πράγματι εντυπωσιακό, πώς από τις προβλέψεις ζωδίων αρχές του έτους ή τα διάφορα σχέδια που έκανε ο καθένας μας για ένα δημιουργικό, εντυπωσιακό 2020 –σημαδιακή ημερομηνία θαρρούσαμε- φτάσαμε σε σημείο να καθορίζουμε τη ζωή μας βάσει κωδικών. Μετακίνηση 2, 4, 6 και πάντα στις 6 ακριβώς η ώρα του Τσιόδρα! Να ενημερωθούμε για την κατάσταση στη χώρα μας και ύστερα να ανταλλάξουμε νέα μηνύματα με τους γονείς, τους φίλους και συναδέλφους μας για την παρούσα κοινωνική κατάσταση και μετά… ξανά «σκρολάρουμε» στο τηλέφωνο, στο τάμπλετ μην τυχόν και «χάσαμε» κάποια είδηση, κάποια αλλαγή, είτε για τη χώρα μας, είτε για κάπου άλλου.

Δεν είναι λίγες οι φορές που όλοι μας κοιτάζουμε έξω από το παράθυρο, νοσταλγώντας εκείνες τις στιγμές της ελευθερίας, που η διαδρομή σου ήταν τουλάχιστον 10 μέτρα και όχι 2 με 3 μέτρα μέχρι τη κουζίνα. Τότε, που μπορούσαμε να κάνουμε «άσκοπες» μετακινήσεις, «γκρινιάζοντας όλοι μαζί για τη ρουτίνα, το αφεντικό μας, για ζητήματα πολιτικής και άλλοι για τη παγκοσμιοποίηση και το καπιταλισμό, άλλοτε σε φευγαλέες καθημερινές συζητήσεις και άλλοτε στα πλαίσια φιλοσοφικών αναζητήσεων.

Κάποτε λέγαμε ότι αν θες να δεις τη ζωή κάποιου και συγκεκριμένα το τι κάνει στο σπίτι του, αρκεί να κοίταζες μέσα από τη κλειδαρότρυπα, φανερώνοντας τη διάσταση ανάμεσα στην κοινωνική και προσωπική ζωή. Προσπαθούσες με αυτό τον τρόπο να δεις το ποιος πραγματικά είναι ή καλύτερα το τι «έκρυβε» από το κοινωνικό του περίγυρο. Άλλωστε, το άτομο καλείται όταν βρίσκεται έξω, στην κοινωνία να ακολουθεί τις κοινωνικές επιταγές, προσαρμοσμένες στον εκάστοτε κοινωνικό του ρόλο. Αντίθετα, στο σπίτι του, στον προσωπικό του χώρο είναι «απεγκλωβισμένος» από τα κοινωνικά πρέπει και ελεύθερος να εκφραστεί, αλλά και να συνομιλήσει με τον εαυτό του. Ένας διάλογος, απαραίτητος για τη ψυχοσυναισθηματική και σωματική του υγεία. Όλα αυτά μέχρι πρότινος..

«Συνομιλώντας» με τον εαυτό μας

Όταν στις 23 Μαρτίου 2020 «επιβλήθηκε» η καθολική απαγόρευση κυκλοφορίας, δημιουργήθηκε ένας νέος κοινωνικός κόσμος, όπου λέξεις όπως «προληπτική καραντίνα», «αυτοαπομόνωση» και «αυτοπροσδιορισμός», του έδωσαν ένα συλλογικό χαρακτήρα. Το κίνημα «Μένουμε Σπίτι» ήταν αρκετό να κινητοποιήσει τις συλλογικές μας μνήμες, τη συλλογική μας ταυτότητα, αντικαθιστώντας το προσωπικό συμφέρον και προάγοντας την κοινωνική ευημερία. Πράγματι, μέχρι σήμερα η πλειοψηφία της ελληνικής κοινωνίας σεβόμενη τις συστάσεις της πολιτείας και έχοντας ως γνώμονα το συλλογικό συμφέρον, παραμένει στο σπίτι της, με την «αυτοαπομόνωση» αυτή να διαρκεί σχεδόν ένα μήνα. Το ερώτημα εδώ που προκύπτει είναι, πόσο έτοιμοι ήταν όλοι για αυτή την κατάσταση;

Ο «αυτοπροσδιορισμός» διαμορφώνει τις κατάλληλες συνθήκες για μία ενδοσκόπηση, μία εσωτερική αναζήτηση με τον εαυτό μας ή καλύτερα έναν «πραγματικό» διάλογο μαζί του, δίχως αποσπάσεις και περιορισμούς. «Ποιος είμαι;» Μία ερώτηση που η απάντησή της είναι συχνά δύσκολη, ιδίως εάν ο συνομιλητής, είναι ο εαυτός σου. Η έννοια της ταυτότητας αναφέρεται στο σύνολο των αντιλήψεων, των πεποιθήσεων και των συναισθημάτων που αφορούν τον εαυτό μας. Προσφέρει μία συνέχεια μέσα στο χρόνο, ενώ μας επιτρέπει να βρούμε ομοιότητες και διαφορές με άλλα άτομα, να «κατηγοριοποιήσουμε» δηλαδή τον εαυτό μας σε υπαρκτά κοινωνικά υποσύνολα. Τι γίνεται όμως, όταν καταπιεσμένες επιθυμίες «βγαίνουν» στην επιφάνεια; Ή ακόμη χειρότερα, «όταν δεν μπορείς να απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα, γιατί απλά δεν «αναγνωρίζεις» τον εαυτό σου;

Πρόσφατα, ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών υπογράμμισε το αντίκτυπο των μέτρων αναχαίτισης της εξάπλωσης του κορονωϊού στην επιδείνωση των περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας, ζητώντας από τις κυβερνήσεις να λάβουν μέτρα (protothema.gr,2020). Ομοίως, το Σάββατο 11 Απριλίου 2020 ο Καθηγητής λοιμωξιολόγος Σωτηρής Τσιόδρας αναφερόμενος στα φαινόμενα ενδοοικογενειακής βίας, δήλωσε χαρακτηριστικά, «είναι προτιμότερο να περπατήσουμε έξω για να καταπραΰνουμε έναν ανεπίτρεπτο θυμό και αίσθημα βίας, ακόμα κι αν πάρουμε πρόστιμο, από το να ασκήσουμε ενδοοικογενειακή βία (…) Να προστατεύουμε τους δικούς μας ανθρώπους. Δεν μπορούμε να έχουμε τέτοια φαινόμενα στην Ελλάδα του 2020» (news.gr,2020).

Οι «προειδοποιήσεις» αυτές φαίνεται να επιβεβαιώνονται από την πραγματικότητα, μιας και καταγράφεται μία ισχυρή συσχέτιση της ενδοοικογενειακής βίας και των κρουσμάτων COVID-19, ιδίως στις χώρες που έχουν πληγεί αισθητά από την πανδημία. Στην Ισπανία, τα τηλεφωνήματα για βοήθεια αυξήθηκαν κατά 12,4% τις δύο πρώτες εβδομάδες του Μαρτίου, συγκριτικά με το αντίστοιχο δεκαπενθήμερο του 2019, όπως και οι διαδικτυακές συνομιλίες στον ιστότοπο της γραμμής βοήθειας, κατά 270%, βάσει των αναφορών του Υπουργείου Ισότητας. Στη Γαλλία η ενδοοικογενειακή βία αυξήθηκε κατά ένα τρίτο σε μια εβδομάδα, στην Ιταλία  υπήρξε μείωση των τηλεφωνικών κλήσεων, σε αντίθεση με τα SMS, το οποίο πιθανότατα ερμηνεύεται στο φόβο των γυναικών να «ακουστούν». Στη Γαλλία και στην Ισπανία έχει υιοθετηθεί ο κωδικός «Χάρτινη μάσκα 1522», που επιτρέπει στις γυναίκες να «αποκαλύπτουν» με αυτό τον τρόπο στον φαρμακοποιό τους, ότι είναι θύματα ενδοοικογενειακής βίας, προκειμένου να ενημερώνει ο τελευταίος την Αστυνομία ή να παρέχει τις απαραίτητες πληροφορίες στη γυναίκα που κακοποιείται (protothema.gr,2020). Στη Χουμπέι της Κίνας, επίκεντρο της επιδημίας, τριπλασιάστηκαν οι καταγγελίες τον Φεβρουάριο, στην Τουρκία πολλές οργανώσεις επισημαίνουν αύξηση των ανθρωποκτονιών με θύματα γυναίκες από τις 11 Μαρτίου, όταν η κυβέρνηση συνέστησε καραντίνα. Στην Αργεντινή, μέσα στις πρώτες δέκα ημέρες της καραντίνας καταγράφηκαν 12 γυναικοκτονίες και 8 απόπειρες, ενώ μειώθηκαν 70% οι τηλεφωνικές καταγγελίες για έμφυλη βία. Στην Αυστραλία διαπιστώνεται αύξηση 75% στις διαδικτυακές αναζητήσεις για στήριξη σε επεισόδια ενδοοικογενειακής βίας, στη Βρετανία οι κλήσεις μόνο μέσα σε ένα Σαββατοκύριακο, εντάθηκαν κατά 65%, με ανάλογα δεδομένα να σημειώνονται και στις Η.Π.Α. (lifo.gr,2020,protagon.gr,2020,athensvoice.gr,2020).

Στη χώρα μας δεν υπάρχουν ακόμη επίσημα δεδομένα. Θα πρέπει βέβαια να επισημανθεί ότι τα τελευταία χρόνια, ιδίως στα χρόνια της κρίσης και της εφαρμογής των σφοδρών μέτρων δημοσιονομικής λιτότητας, καταγράφεται μία ανησυχητική αυξητική τάση των καταγγελιών, ύψους 49%, όπως εμφαίνεται στο παρακάτω Πίνακα. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Αρχηγείου της Ελληνικής Αστυνομίας από το 2014 μέχρι και το 2017 έχουν σημειωθεί περισσότερα από 13.700 περιστατικά, με το 70% των θυμάτων να είναι γυναίκες και με τον αριθμό των κρουσμάτων μόλις για το 2018, να ανέρχεται σχεδόν στα 4.720 (Ροτζιώκου,2018,ΕΛ.ΑΣ,2018). Η αύξηση αυτή αποδεικνύεται και από τα καταγεγραμμένα αιτήματα του 2018 στην γραμμή SOS 15900 της Γ.Γ.Ο.Π.Ι.Φ., όπου το 88,8% των γυναικών που απευθύνθηκαν σε αυτή, αφορούσε περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας (Γ.Γ.Ο.Π.Ι.Φ.,2019). Στην περίπτωση της χώρας μας, αρκετοί μελετητές μοιάζουν εξαιρετικά επιφυλακτικοί απέναντι σε αυτή την αύξηση, θέτοντας δύο βασικά επιχειρήματα· αφενός, ότι ο Ν.35000 για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας, υιοθετήθηκε το 2006, μόλις τρία χρόνια πριν την έναρξη της οικονομικής κρίσης και αφετέρου, ότι στα χρόνια της κρίσης επεκτάθηκαν σημαντικά οι δράσεις και οι οργανώσεις ενημέρωσης αυτού του φαινομένου (Γλυνιαδάκη και συν.,2018:46).

Πίνακας 1. Στατιστικά στοιχεία αναφορικά με την ενδοοικογενειακή βία από την αστυνομία (πηγή: Γ.Γ.Ο.Π.Ι.Φ.,2019:5).

Η διεθνής βιβλιογραφία επισημαίνει ότι σε περιόδους κοινωνικής κρίσης είναι εξαιρετικά πιθανό να αυξηθούν τα περιστατικά βίας, εξαιτίας ενός συνόλου παραγόντων και κυρίως της ψυχοσυναισθηματικής πίεσης που βιώνουν τα άτομα. Δεν είναι όμως η κρίση καθεαυτή που οδηγεί σε αυτό το φαινόμενο. Είναι ένα σύνολο αλληλένδετων παραγόντων, άμεσα συνυφασμένων με την ψυχοσυναισθηματική υγεία των δραστών, με παρελθοντικά βιώματα, αλλά και με συγκρούσεις προτύπων και έμφυλων ρόλων. Πα

 

ράλληλα δεν πρέπει να παραλείπεται ότι μόνο ένα μικρό ποσοστό αυτών των περιστατικών «αποκαλύπτονται» και καταγγέλλονται, με την πλειοψηφία να «παραμένει» στο σκοτάδι, στη σκιά του φόβου, της ντροπής και του στιγματισμού, όπως μαρτυρά και το παρακάτω Γράφημα.

Η μη καταγγελία περιστατικών συνδέεται σε ικανοποιητικό βαθμό με την εμπιστοσύνη των πολιτών απέναντι στο θεσμό της αστυνομίας, με το παραπάνω δείκτη να ανέρχεται στο 66% στην Ελλάδα για το 2019. Σε μελέτη μάλιστα που διεξήγαγε ο Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης το 2012 σε 42.000 ερωτώμενες, κατέδειξε ότι στην Ελλάδα το 25% του δείγματος ήταν θύματα βίας και μόνο το 14% απευθύνθηκε στην αστυνομία, από τις οποίες ικανοποιημένο από τη μεταχείριση δήλωσε το 44%, κατατάσσοντας την Ελλάδα στην τελευταία θέση σε αυτή την ερώτηση (Γ.Γ.Ο.Π.Ι.Φ.,2019:3).

 

Γράφημα 1. Απεικόνιση περιστατικών ανά κατηγορία αναφοράς (πηγή: Γλυνιαδάκη και συν.,2018:18)

Υπάρχει ωστόσο, μία σαφής σύνδεση του εγκλεισμού με την ψυχοσυναισθηματική υγεία. Η κοινωνική απομόνωση είναι υπεύθυνη για την κλιμάκωση αρνητικών σκέψεων και συναισθημάτων. Είναι εξίσου πιθανό να οδηγήσει σε συμπτώματα κατάθλιψης, άγχους, αϋπνίας, μετατραυματικού στρες, εκδήλωση επιθετικών, αυτοκαταστροφικών σκέψεων, φαινόμενα εθισμού από τα διάφορα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, στην υιοθέτηση επιβλαβών συμπεριφορών για τη σωματική υγεία, όπως είναι η αύξηση κατανάλωσης αλκοόλ ή καπνού, μείωση της επιθυμίας για εργασία, αναποφασιστικότητα και συναισθηματική απομάκρυνση από άλλους. Η κατάσταση αυτή είναι εξαιρετικά δύσκολη για τα άτομα με προϋπάρχουσα ψυχική ευαλώτητα, που νιώθουν να «αναζωπυρώνονται» οι φόβοι τους και καταπιεσμένα συναισθήματα, «πυροδοτώντας» νέα ψυχαναγκαστικά περιστατικά (Κόμπουλη,2020).

Πρόκειται για τα ίδια συναισθήματα που επιφέρει η κοινωνική απομόνωση και δη ο εγκλεισμός· η αναγκαστική απομόνωση, έστω στο σπίτι και μέσα στις ανέσεις που προσφέρει η τεχνολογία. Πώς μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε; Αρκεί απλά να σκεφτούμε ότι δεν είναι επί της ουσίας «εγκλεισμός». Αν ήταν, δε θα είχαμε πολλές από τις σύγχρονες ανέσεις του σπιτιού μας. Επιπλέον, θα πρέπει να αναλογιστούμε γιατί «Μένουμε Σπίτι». Ακολουθούμε αυτή την οδηγία από φόβο για εμάς ή για τα αγαπημένα μας πρόσωπα; Μήπως αποτελεί μία ύψιστη κίνηση αλτρουισμού σε ένα κόσμο που επί αιώνες συνιστούσε «συνώνυμο» της εγωκεντρικότητας; Μήπως ήρθε η ώρα να αντιληφθεί ο σύγχρονος άνθρωπος ότι αποτελεί μέρος της φύσης και όχι κυρίαρχός της;

Τι είναι τα «ανοικτά παράθυρα»

Ένα σύνολο ερωτημάτων απασχολούν το μέσο άνθρωπο εδώ σχεδόν και δύο μήνες. Κάποτε τα παράθυρα έμεναν κλειστά πίσω από ανοιχτόχρωμες ή σκουρόχρωμες κουρτίνες, ανάλογα πάντα με το πόσο ήλιο ήθελε κάποιος ή καλύτερα πόσο επέτρεπε στον «άλλον», στο γείτονα, το περαστικό, να δει μέσα. Τώρα δεν είναι τίποτα άλλο από έναν καθρέφτη. Ένας καθρέφτης που σου θυμίζει το παρελθόν; Αλήθεια πόσο μακρινό είναι αυτό το παρελθόν;

Για κάποιους, αυτός ο «εγκλεισμός» μοιάζει με αιώνες αναπολώντας ήδη τις ξέγνοιαστες στιγμές τους σε ένα κοσμοπολίτικο νησί, σε ένα θέρετρο του εξωτερικό ή σε ένα ξέφρενο πάρτι. Άλλοι κοιτώντας έξω νιώθουν ένα μούδιασμα, ένα κόμπο στο στομάχι. Είναι εκείνοι που περιμένουν ένα μικρό βοήθημα για να πληρώσουν το νοίκι, τις υποχρεώσεις τους τώρα που έκλεισε η επιχείρηση, είναι ο ιδιοκτήτης αυτής της επιχείρησης, που βλέπει συνεχώς στο διαδίκτυο τους λογαριασμούς του και αναρωτιέται πώς θα τον βρει η επόμενη μέρα. Υπάρχουν αυτοί που δουλεύουν από το σπίτι και «υμνούν» την τεχνολογία που τους επιτρέπει όχι μόνο να εργάζονται αλλά και να περνούν –επιτέλους- χρόνο με την οικογένεια ή τον εαυτό τους. Υπάρχουν επίσης, κάποιοι που συνειδητά έχουν επιλέξει να ασκούν κριτική στην όποια πολιτική και κοινωνική ζωή, βρίσκοντας αρκετό πρόσφορο έδαφος αυτή την περίοδο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και άλλοι που απλά φοβούνται. Δεν έχει σημασία η κοινωνική ή επαγγελματική τους κατάσταση, απλά βλέπουν την κοινωνική μεταβολή και δε ξέρουν πώς να αντιδράσουν.

Στην πραγματικότητα, υπάρχουν αρκετές κοινωνικές κατηγορίες, που η κάθε μία «ερμηνεύει» με το δικό της τρόπο την παρούσα κοινωνική, ιστορική κατάσταση, αναδεικνύοντας τα πολυδιάστατα και πολυσύνθετα κίνητρα που μας καθοδηγούν. Για την πλειοψηφία, αυτά τα ανοικτά παράθυρα δεν αποσκοπούν στην προβολή της ιδιωτικής ζωής, ικανοποιώντας υπέρμετρους εγωισμούς και φιλοδοξίες. Είναι μία προσπάθεια να έρθει κανείς κοντά με οικεία, αγαπημένα πρόσωπα, ακόμα και με το γείτονα, απλούς γνωστούς, με τους οποίους μέχρι πρότινος αντάλλαζες απλά ένα γεια. Είναι οι προτεραιότητες που άλλαξαν στη ζωή σου και μαζί άλλαξες και εσύ. Αυτό δε σημαίνει ότι άλλαξε στο σύνολό της η κοινή γνώμη· μη ξεχνάς ότι είναι ο ίδιος ο εαυτός σου εκείνος που «τροφοδοτεί» τον εγωισμό και τις φιλοδοξίες σου.

Αν λοιπόν νιώθεις ότι είσαι «φυλακισμένος» κοίτα τριγύρω σου και σκέψου πόσα άτομα είναι στο σπίτι τους δίχως ανέσεις ή για πόσους αυτή η κοινωνική μοναξιά δεν είναι κάτι προσωρινό. Κάνε ένα διάλειμμα από τους γρήγορους, αγχωτικούς ρυθμούς της καθημερινότητας και χρησιμοποίησε τη φαντασία σου. Δες το σαν μία ευκαιρία ενδοσκόπησης και «επέτρεψε» στον εαυτό σου να σε προσεγγίσει, να μιλήσετε λίγο πιο ήσυχα, για να δεις πόσο πραγματικά ευτυχισμένος είσαι. Θα πρέπει βέβαια να αποφασίσεις εάν είσαι σε θέση να ακούσεις τον εαυτό του, συμπεριλαμβανομένων συναισθημάτων και καταστάσεων που απέφευγες για χρόνια να αντιμετωπίσεις, με τη δικαιολογία των μελλοντικών σου σχεδίων. Φρόντισε την υγεία σου, το πολυτιμότερο αγαθό στη ζωή σου, που είχες ξεχάσεις μέχρι πρότινος. Και θυμήσου να αφήσεις τα παράθυρα ανοικτά αυτές τις μέρες, για να μη νιώθει κανένας μόνος , ούτε και εσύ.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Athensvoice.gr (2020), Κορωνοϊός: Αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας στην Ισπανία, 1.4.2020. Διαθέσιμο στο https://www.athensvoice.gr/world/634855_koronoios-ayxisi-tis-endooikogeneiakis-vias-stin-ispania.

Lifo.gr (2020), Κορωνοϊός: Ο εγκλεισμός εντείνει την ενδοοικογενειακή βία – Θύματα στην Ελλάδα, 10.4.2020. Διαθέσιμο στο https://www.lifo.gr/now/greece/277807/koronoios-o-egkleismos-enteinei-tin-endooikogeneiaki-via-thymata-stin-ellada.

News.gr (2020), Τσιόδρας: Το μήνυμα για την ενδοοικογενειακή βία, 11.4.2020. Διαθέσιμο στο https://www.newsit.gr/ellada/tsiodras-to-minyma-gia-tin-endooikogeneiaki-via/3011187/.

Protagon.gr (2020), Το #μένουμεσπίτι αυξάνει διεθνώς τα κρούσματα ενδοοικογενειακής βίας – έκκληση του ΟΗΕ, 6.4.2020. Διαθέσιμο στο https://www.protagon.gr/epikairotita/to-menoumespiti-afksanei-diethnws-ta-krousmata-endooikogeneiakis-vias-ekklisi-tou-oie-44342031371.

Protothema.gr (2020), Κορωνοϊός στην Ιταλία-Ενδοοικογενειακή βία: Αυξάνονται τα περιστατικά, 1.4.2020. Διαθέσιμο στο https://www.protothema.gr/world/article/991323/koronoios-stin-italia-endooikogeneiaki-via-auxanodai-ta-peristatika/.

Γενική Γραμματεία Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων- Γ.Γ.Ο.Π.Ι.Φ. (2019), Το 23ο Ενημερωτικό Σημείωμα του Παρατηρητηρίου της Γ.Γ.Ο.Π.Ι.Φ. για την έμφυλη βία (Νοέμβριος 2019), 25.11.2019. Διαθέσιμο στο https://bit.ly/3edzf6D.

Γλυνιαδάκη, Κ., Δρ. Κυριαζή, Α., Μουρτζάκη, Μ. (2018), Η ενδοοικογενειακή βία κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης. Η οπτική των επαγγελματιών και προτάσεις βελτίωσης των εφαρμοζόμενων πολιτικών, Αθήνα: ActionAid.

Ελληνική Αστυνομία-ΕΛ.ΑΣ (2018), Στατιστική Επετηρίδα Ελληνικής Αστυνομίας έτους 2018. Διαθέσιμο στο http://data.gov.gr/dataset/513fc2ca-238f-4c15-be91-2ecfe5e2e2e9/resource/3486829a-6e4c-4c61-b3d9-91b0e6ce6638/download/epetirida20182.pdf.

Κόμπουλη, Β. (2020), COVID-19: Οι επιπτώσεις για την ψυχική υγεία και εγχειρίδιο επιβίωσης, 27.3.2020. Διαθέσιμο στο https://www.psychologynow.gr/arthra-psyxologias/koinonia/koinoniki-psyxologia/8602-covid-19-oi-epiptoseis-gia-tin-psyxiki-ygeia-kai-egxeiridio-epiviosis.html.

Ροτζιώκου, Ι. (2018), Άκου έχω φωνή, Αστυνομική Ανασκόπηση, 311: 60-62.