Ψυχική υγεία

Ανάμεσα στη μαζική υστερία και στην προσωπική ελευθερία: η περίπτωση του κορωνοϊού

Aπό την Μαρία Μουζάκη, 

 

Ήταν τέλη Φλεβάρη, όταν υπό το φόβο κρουσμάτων κορωνοϊού, η ελληνική κυβέρνηση προχώρησε στην ακύρωση όλων των καρναβαλικών εκδηλώσεων. Στις μέρες που ακολούθησαν η ελληνική κοινωνία έμοιαζε καχύποπτη, διατηρώντας ωστόσο τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής της. Τα κρούσματα κορωνοϊού έμοιαζαν να απασχολούν μόνο τα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας, ενώ πολλοί δεν δίστασαν να «στιγματίσουν» τον προηγούμενο τρόπο ζωής των ασθενών, οδηγώντας ακόμα και σε κοινωνικούς αυτοματισμούς.

Ο κορωνοϊός ξεκίνησε να γίνεται ένα καθημερινό θέμα συζήτησης κυρίως εξαιτίας της Ιταλίας, πάντα, παράλληλα με τα εθνικά θέματα της χώρας. Στη συνέχεια, υπήρξε «κλείσιμο» των σχολείων και για πρώτη φορά άρση των παρελάσεων της 25ης Μαρτίου στη χώρα. Ήταν η στιγμή που κάποιοι ξεκίνησαν να προβληματίζονται, ενώ άλλοι έλεγαν ότι είναι κάτι περαστικό. Η συνέχεια βρήκε «διχασμένη» την ελληνική κοινωνία, ανάμεσα σε φαινόμενα αδιαφορίας, μαζικής υστερίας και προβληματισμού, με την ελληνική κυβέρνηση να προχωρά στην αυστηροποίηση των μέτρων, με κοινή υπουργική απόφαση (ΦΕΚ Β 833/12-03-2020).

Η περίπτωση της Ελλάδας δεν είναι μοναδική. Ανάλογα μέτρα έχουν παρθεί και συνεχίζονται να λαμβάνονται σε όλο τον κόσμο. Ο κορωνοϊός φέρνει μία νέα κοινωνική πραγματικότητα, αναδεικνύοντας ένα κλίμα κοινωνικού πανικού και μαζικής υστερίας, το οποίο εγείρει ερωτήματα για τη μετέπειτα κοινωνική ζωή. Σημασία έχει ο σεβασμός στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, διότι είναι αρκετά λεπτή η γραμμή ανάμεσα στο «κοινό καλό» και στις ανθρώπινες ελευθερίες.

Τι είναι ο Κορωνοϊός

Το Δεκέμβριο του 2019 στη μεγαλούπολη Wuhan της Κίνας εμφανίστηκε συρροή κρουσμάτων πνευμονίας, με τις υγειονομικές αρχές της χώρας να ανακοινώνουν στις 9 Ιανουαρίου 2020, ότι πρόκειται για ένα καινούργιο στέλεχος κορωνοϊού, που δεν είχε ανιχνευθεί μέχρι τότε. Υποστηρίζεται, ότι ο ιός προήλθε στον άνθρωπο από κάποιο ζώο σε αγορά ζωντανών ζώων στην πόλη Wuhan.

Ο νέος  κορωνοϊός ή αλλιώς Covid-19, όπως ονομάστηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, ανήκει σε μία ευρύτερη κατηγορία ιών, που μπορεί να προκαλέσει συμπτώματα, τα οποία ποικίλλουν από ήπια, όπως αυτά του κοινού κρυολογήματος –καταρροή, πονόλαιμο, πυρετό- έως και πολύ σοβαρά –πνευμονία, δυσκολία στην αναπνοή. Η πιθανότητα θνησιμότητας είναι σπάνια –μέχρι τώρα φαίνεται να μην ξεπερνά το 4%- με τους ηλικιωμένους και τα άτομα με υποκείμενα νοσήματα, σακχαρώδη διαβήτη, καρδιαγγειακά νοσήματα και χρόνια ανοσοκαταστολή να παρουσιάζουν αυξημένο κίνδυνο (onmed.gr,a 28.2.2019).

Είναι ανησυχητικό ότι ο ιός παρουσιάζει αυξημένη μεταδοτικότητα, καθώς και ταχύτατη εξάπλωση και διασπορά σε όλες τις ηπείρους. Με σκοπό την αποφυγή λοίμωξης, το Υπουργείο Υγείας συστήνει την αποφυγή επαφής με ζώα (ζωντανά ή νεκρά), των αγορών ζώων και προϊόντων ζωικής προέλευσης, πουλερικών και θαλασσινών, όπως και την αποφυγή επαφών με ασθενείς που παρουσιάζουν συμπτωματολογία, π.χ. βήχας. Έρευνες υποστηρίζουν ότι ο Covid-19 δεν μεταδίδεται αποκλειστικά μέσω σταγονιδίων από τη στοματική ή τη ρινική κοιλότητα. Ενδέχεται να αιωρείται επί τουλάχιστον 3 ώρες στον αέρα, στο χαλκό έως και 4 ώρες, στο χαρτί έως και 24 ώρες, στο πλαστικό και στο ανοξείδωτο ατσάλι από 2 έως 3 μέρες (Saplakoglu,2020).

Για την αποφυγή μετάδοσης του ιού είναι εξαιρετικής σημασίας η εφαρμογή μέτρων ατομικής υγιεινής, όπως εμφαίνεται στην παρακάτω εικόνα. Χρειάζεται δε ιδιαίτερη προσοχή κατά την εμφάνιση συμπτωμάτων ίωσης. Σε περίπτωση που δεν ανήκουμε σε κάποια ευπαθή ομάδα, συστήνεται η παραμονή στο σπίτι, προκειμένου να μην υπάρξει διασπορά του ιού και «συνωστισμός» στα νοσοκομεία. Το Υπουργείο Υγείας ξεκίνησε νέα καμπάνια, με σύνθημα «Μένουμε Σπίτι», υπογραμμίζοντας τη ψυχραιμία και την υπευθυνότητα που καλείται να δείξει ο καθένας από εμάς.

Εικόνα 1. Τηρούμε τους κανόνες υγιεινής (πηγή: Υπουργείο Υγείας, 24.2.2020)

Από τον ιό της Γουχάν σε παγκόσμια πανδημία

Στις 26 Φεβρουαρίου 2020 ο επικεφαλής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (Π.Ο.Υ.) είχε δηλώσει ότι παρά την ανησυχητική αύξηση των κρουσμάτων σε Ιταλία, Ιράν και Νότια Κορέα, ο νέος κορωνοϊός δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως πανδημία, αφού η χρήση αυτής της έννοιας «δεν έχει ουσιαστικό όφελος, αλλά ενέχει σημαντικό κίνδυνο σε ό,τι αφορά την ενίσχυση του περιττού και αδικαιολόγητου φόβου και του στίγματος, και την παράλυση των συστημάτων. Ίσως επίσης να αποτελεί ένδειξη ότι δεν μπορούμε πλέον να περιορίσουμε τον ιό, το οποίο δεν είναι αληθές» (onmed.gr, b,26.2.2020). Λίγες μέρες αργότερα, μόλις στις 11 Μαρτίου 2020, ο γενικός διευθυντής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (Π.Ο.Υ.) κήρυξε την κρίση του κορωνοϊού πανδημία. Αφορμή για αυτή την απόφαση στάθηκαν τα 118.000 κρούσματα σε 114 χώρες και οι 4.291 θάνατοι (efsyn.gr, 11.3.2020).

Παρατηρώντας κανείς τους προηγούμενους μήνες, αντιλαμβάνεται εύκολα ότι ο ιός αντιμετωπίστηκε αρχικά ως ένα «τοπικό ζήτημα» της Κίνας και κυρίως της πόλης Wuhan, συνοδευόμενο συχνά από επικριτικά, αρνητικά σχόλια για τον τρόπο ζωής της πληγείσας χώρας. Μολονότι, μέχρι τέλη Φεβρουαρίου, η Κίνα αριθμούσε πάνω από 2.236 θανάτους, για την ευρωπαϊκή κοινότητα η κατάσταση φάνηκε να μεταβάλλεται, με τα πρώτα κρούσματα του  Covid-19 στη Λομβαρδία της Ιταλίας. Ακολούθησε ραγδαία αύξηση των κρουσμάτων σε όλο τον κόσμο, υπερβαίνοντας τους 109.000 ανθρώπους και πάνω από 5.000 θανάτους (Εικόνα 2).

Οι χώρες με τα περισσότερα κρούσματα, όπως καταγράφεται το Σάββατο στις 14 Μαρτίου 2020 είναι η Κίνα (80.973), Ιταλία (17.660), Ιράν (11.364), Νότια Κορέα (8.086), Ισπανία (5.232), Γερμανία (3.675), Γαλλία (3.667) και Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (2.174). Όσον αφορά τη «θλιβερή πρωτιά» των θανάτων έχουν οι χώρες Χουπέι, Κίνας (3.075), Ιταλία (1.266), Ιράν (514) και Ισπανία (133).

Εικόνα 2. Η παγκόσμια εικόνα των κρουσμάτων του κορωνοϊού- τελευταία ενημέρωση 14.3.2020, 12:13:09 μ.μ. (Μπορείτε να δείτε εδώ το χάρτη με τα κρούσματα σε πραγματικό χρόνο)

 

Οι παρακάτω εικόνες είναι ενδεικτικές της έντασης του ιού, με τους μελετητές να επισημαίνουν την ύπαρξη δύο στελεχών κορωνοϊών, όπου ο πιο επιθετικός είναι εκείνος που προκαλεί τους θανάτους. Πατώντας μάλιστα εδώ, μπορείτε να δείτε ένα εντυπωσιακό βίντεο με γραφήματα για την πορεία του κορωνοϊού σχετικά με το πως εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο, προχωρώντας επίσης σε συγκρίσεις ανάμεσα σε επιδημίες του παρελθόντος όπως ο SARS, ο MERS, ο Ebola και η γρίπη των χοίρων.

 

Εικόνα 3. Η παγκόσμια εικόνα των κρουσμάτων του κορωνοϊού στις 26 Φλεβάρη.

Εικόνα 4. Η παγκόσμια εικόνα των κρουσμάτων του κορωνοϊού στις 4 Μαρτίου.

Αναμφισβήτητα, ο νέος κορωνοϊός ήρθε για να μείνει στις ζωές μας, επηρεάζοντας τη καθημερινότητά μας σε μεγάλο βαθμό. Για τον Π.Ο.Υ. η Ευρώπη βρίσκεται πλέον στο «επίκεντρο» της πανδημίας, με την κατάσταση να μοιάζει ανεξέλεγκτη στην γείτονα χώρα, Ιταλία η οποία μέσα σε ένα 24ωρο (13.3.2020) έφτασε τους 250 θανάτους. Στην Ελλάδα τα κρούσματα ανέρχονται σε πάνω από 300, με τις προβλέψεις να μοιάζουν «δυσοίωνες».

Η στιγμή που τα άλλαξε όλα…

Οι εικόνες από τη Κίνα, όπου οι αρχές προσπαθούσαν να διαχειριστούν την απομόνωση των πολιτών, προχωρώντας συχνά και σε βίαιες ενέργειες, σε συνδυασμό με εικόνες «πόλεων φαντασμάτων», μοιάζουν να έχουν χαραχθεί στην σύγχρονη ανθρώπινη ιστορία. Η περίπτωση της Κίνας δεν είναι μοναδική. Πολλές χώρες που έχουν πληγεί από τον ιό, προχωρούν σε αυστηροποίηση των μέτρων προστασίας του πληθυσμού, «κατεβάζοντας» ακόμη και το στρατό για ελέγχους. Στη περίπτωση της χώρας μας, φαίνεται να κυριαρχούσε σε μεγάλο βαθμό η άγνοια και η πεποίθηση ότι αποτελούσε κάτι μακρινό ή έστω ένα μεμονωμένο, αποσπασματικό φαινόμενο των αστικών κέντρων. Πότε άλλαξαν όλα; Φυσικά όχι όταν έκλεισαν τα σχολεία, αλλά όταν έκλεισαν τα καφέ και τα εστιατόρια!

Στην πραγματικότητα, οι συνέπειες του νέου κορωνοϊού είναι πολλαπλές επηρεάζοντας τόσο τη κοινωνία, όσο και το άτομο. Ήδη οι παγκόσμιες αγορές σημειώνουν αισθητές απώλειες λόγω του κορωνοϊού, με τους τομείς του τουρισμού και των μεταφορών να πλήττονται κατά κόρον εξαιτίας του φόβου που επικρατεί. Εκτιμάται δε ότι η κατάσταση αυτή θα επηρεάσει αισθητά τα εθνικά ΑΕΠ, σχεδόν κατά 1 μονάδα, έχοντας ως αποτέλεσμα την υιοθέτηση μέτρων δημοσιονομικής ενίσχυσης τόσο από τους διεθνείς οργανισμούς, όσο και από τις εγχώριες κυβερνήσεις υπό το φόβο ενός νέου, παγκόσμιου κραχ.

Το αντίκτυπο ωστόσο, σε ατομικό επίπεδο είναι σαφώς μεγαλύτερο. Σε μελέτη της Interview αναφορικά με την κατάσταση της ελληνικής κοινωνίας, υπολογίζεται ότι το 89% τάσσεται υπέρ του «λουκέτου» στα σχολεία, το 80% μείωσε τις εξόδους του στα εστιατόρια και τις καφετέριες, το 78% ότι περιόρισε τις μετακινήσεις του και το 71% ότι τάσσεται υπέρ της αναβολής της Θείας Κοινωνίας (Newsit.gr).

Οι απαντήσεις αυτές θα μπορούσαν να ήταν ενδεικτικές της «συμμόρφωσης» της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στα μέτρα πρόληψης, αν την ίδια στιγμή σε πολλές περιοχές της χώρας τα μαγαζιά εστίασης δεν ήταν γεμάτα από νέους ή ευπαθείς ομάδες –το οποίο οδήγησε την ελληνική κυβέρνηση στην αυστηροποίηση των μέτρων, κλείνοντας ουσιαστικά τα μαγαζιά εστίασης στις 13.3.2020- ή αν στις 14.3.2020 τα σούπερ μάρκετ της χώρας δεν ήταν συνωστισμένα από ευπαθείς ομάδες ή ακόμη χειρότερα, αν την εβδομάδα που ακολουθεί τα διάφορα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα της χώρας θα τηρήσουν τα μέτρα προστασίας και δεν θα υπάρξει συνωστισμός έστω στα ΑΤΜ. Παράλληλα, πόσοι εργαζόμενοι στον ιδιωτικό τομέα, έχοντας ήπια συμπτώματα αναπνευστικής λοίμωξης, θα μπορέσουν να απουσιάσουν, προληπτικά;

   Η κατάσταση της ελληνικής κοινωνίας φαίνεται να σκιαγραφείται μέσα από τέσσερεις έννοιες· φόβος, άρνηση, υστερία, στίγμα. Είναι φυσικό το άκουσμα της λέξης «πανδημία» να προκαλεί αισθήματα φόβου, ανασφάλειας, αβεβαιότητας, τα οποία συχνά εκφράζονται με «επιθετικές» συμπεριφορές. Πώς; Στιγματίζοντας και περιθωριοποιώντας κάποιον, το οποίο επιφέρει με τη σειρά του την άρνηση, προκαλώντας με αυτό τον τρόπο ένα φαύλο κύκλο υστερίας και στιγματισμού.

Ο ασθενής που νοσεί από τον κορωνοϊό, δεν πρέπει να βιώνει στιγματισμό, διότι αυτό μπορεί να οδηγήσει στην απόκρυψη κρουσμάτων, εντείνοντας την ευαλώτητα των ατόμων. Ο τίτλος γαλλικής εφημερίδας, «κίτρινος πυρετός» συνιστά ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα στιγματισμού και περιθωριοποίησης ενός ολόκληρου έθνους, αλλά και ατόμων με αντίστοιχα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά. Η αντίδραση αυτή, όπως και η δημιουργία «μαζικής υστερίας» είναι ένα επακόλουθο της άρνησης και του φόβου για καταστάσεις, οι οποίες μοιάζουν «ανεξέλεγκτες».

Η σύγχρονη όμως ιστορία, μας έχει διδάξει ότι απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή πριν το χαρακτηρισμό μιας πράξης. Η γνώση, η προσοχή και η ενσυναίσθηση αποτελούν βασικά «όπλα» προφύλαξης του ατόμου, από την ίδια την άγνοιά του. Θυμηθείτε άλλωστε ότι στο παρελθόν, με το πρόσχημα μαζικών καταστροφών και γενικότερα κλίματος φόβου έχουν πραγματοποιηθεί οι περισσότερες καταπατήσεις ανθρώπινων δικαιωμάτων και προσωπικών ελευθεριών. Αν λοιπόν πρέπει να κρατήσουμε κάτι από αυτή την σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα είναι ότι ο σεβασμός των προσωπικών ελευθεριών, σε συνδυασμό με τη τήρηση των υποχρεώσεών μας, όπου ως πολίτες του κράτους είναι η σωστή διαχείριση απέναντι στον κορωνοϊό.

«Μένουμε σπίτι» όχι γιατί μας το ζητά το Κράτος, αλλά επειδή με αυτό τον τρόπο προστατεύουμε τον εαυτό μας, τους οικείους αλλά και τους συμπολίτες μας από τον ιό. Η συμπεριφορά που δείχνουμε είναι ενδεικτική του τι είδους κοινωνία θέλουμε και επιζητούμε. Τέλος, υπεύθυνη στάση απαιτείται από κρατικούς και ιδιωτικούς φορείς σεβόμενοι την ανθρώπινη υπόσταση και όχι το οικονομικό κόστος.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Coronavirus COVID-19 Global Cases by the Center for Systems Science and Engineering (CSSE) at Johns Hopkins University (JHU), τελευταία πρόσβαση στις 14.3.2020, 12:13:09 μ.μ. Διαθέσιμο στο https://gisanddata.maps.arcgis.com/apps/opsdashboard/index.html#/bda7594740fd40299423467b48e9ecf6.

How does Coronavirus compare to Ebola, SARS, etc? Διαθέσιμο στο https://youtu.be/6dDD2tHWWnU.

Newsit.gr (2020), Η ζωή με τον κορονοϊό: Το 80% “έκοψε” τις εξόδους, το 71% δεν θέλει… να κοινωνήσει, 13.3.2020. Διαθέσιμο στο https://www.newsit.gr/ellada/i-zoi-me-ton-koronoio-to-80-ekopse-tis-ekso/2993128/

Onmed.gr (2020,a), Νέος κορονoϊός 2019-nCoV: Πρόληψη, συμπτώματα, μετάδοση, 28.2.2020. Διαθέσιμο στο https://www.onmed.gr/ygeia/story/382112/neos-koronaios-2019-ncov-prolipsi-symptomata-metadosi.

Onmed.gr (2020,b), ΠΟΥ: Η εξάπλωση του ιού δεν συνιστά πανδημία, 26.2.2020. Διαθέσιμο στο https://www.onmed.gr/ygeia-eidhseis/story/382189/poy-h-exaplosi-toy-ioy-den-synista-pandimia.

Saplakoglu, Y. (2020), How long can the new coronavirus last on surfaces? 11.3.2020. Διαθέσιμο στο https://www.livescience.com/how-long-coronavirus-last-surfaces.html.

Εfsyn.gr (2020), Κορονοϊός: Πανδημία ανακοίνωσε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, 11.3.2020. Διαθέσιμο στο https://www.efsyn.gr/kosmos/234646_koronoios-pandimia-anakoinose-o-pagkosmios-organismos-ygeias.

Υπουργείο Υγείας, Οδηγίες προστασίας από αναπνευστική λοίμωξη από το νέο κορονοϊό. Διαθέσιμο στο https://www.moh.gov.gr/articles/health/dieythynsh-dhmosias-ygieinhs/metadotika-kai-mh-metadotika-noshmata/c388-egkyklioi/6652-odhgies-prostasias-apo-anapneystikh-loimwksh-apo-to-neo-koronaio.