Γράφει η Μαρία Μουζάκη, 

Κοινωνιολόγος, MSc, Υποψήφια διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

Το Σάββατο στις 7 Νοεμβρίου, η χώρα βρέθηκε σε ένα νέο, γνώριμο ωστόσο καθεστώς. Πρόκειται για εκείνο του εγκλεισμού ή όπως αλλιώς προτιμάται στον καθημερινό μας λόγο, σε ένα νέο lockdown, αλλά όχι ακριβώς lockdown. Φυσικά, η εμπειρία του Μαρτίου κρίνεται καθοριστικής σημασίας, αφού πλέον όλοι είμαστε εξοικειωμένοι με τις μετακινήσεις μας. Αγαπημένα νούμερα; 2, 4 και 6. Όχι πάντα για τους αναγραφόμενους λόγους, μα πάντα «κωδικοί απόδρασης» από το σπίτι, όταν για άλλους, αποτελούν μία δικαιολογία να συναντήσουν αγαπημένα πρόσωπα, είτε σε κάποιο άλλο σπίτι, είτε κοιτάζοντας τον παππού και τη γιαγιά απλά από το δρόμο, φοβούμενοι τη τυχόν ταξινόμησή τους στα λεγόμενα θύματα της διασποράς.

Για τα ζευγάρια εν έτη 2020 η κατάσταση μοιάζει πιο αποκαρδιωτική, με την πολιτεία να συνιστά την χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ή άλλων τρόπων επικοινωνίας, όπως και την –προσωρινή- συγκατοίκηση, ώστε να περάσουν μαζί την καραντίνα. Μία παρότρυνση που σε πολλούς επρόκειτο να δημιουργήσει πολλά προβλήματα, αν όχι ακόμα. Είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα, όταν το καλοκαίρι η πολιτεία απαιτούσε προσοχή και εμείς αναζητούσαμε, ποιο μαγαζί θα έχει live ή party, διότι έπρεπε να «εξωτερικεύσουμε» την ενέργεια του περασμένου lockdown. Είναι επίσης, το ίδιο πράγμα όταν ακούσαμε για το νέο lockdown και τρέξαμε όλοι στα μαγαζιά να προμηθευτούμε ένα νέο outfit, ως μία ακόμη υπερκαταναλωτική συνήθεια ή να «ξεφαντώσουμε» για μία τελευταία φορά, γιατί η «πολιτεία μας τιμωρεί με εγκλεισμό». Δυστυχώς, όλα τα παραπάνω ερμηνεύονται λογικά, όπως και ότι υπάρχουν πολλές ευθύνες για την παρούσα κατάσταση, που ελλοχεύει τόσο ατομικούς και κοινωνικούς κινδύνους, όσο και οικονομικούς.

«Μετρώντας» τις πληγές

Ήδη από τον Απρίλιο του 2020, ο διεθνής τύπος επιβράβευε την χώρα για την στάση της απέναντι στην αντιμετώπιση του κορωνοϊού, με ξένα μέσα όπως η Daily Telegraph να παρουσιάζουν την χώρα ως ένα παράδειγμα προς μίμηση (kathimerini.gr, 26.3.2020). Ακολούθησαν δημοσιεύματα στο ξένο τύπο, που υποδείκνυαν την χώρα ως ένα ασφαλή και ιδανικό καλοκαιρινό προορισμό, προτρέποντας την επίσκεψή της σε όλες τις ηλικιακές ομάδες, αναφέροντας μάλιστα, σύμφωνα με τη γερμανική εφημερίδα Bild ότι είναι σχεδόν ακίνδυνη από τον κορωνοϊό (naftemporiki.gr, 23.4.2020). Μία εικόνα που φάνηκε να μεταβάλλεται τέλη καλοκαιριού, μετά από καταγγελίες τουριστών, ότι υπήρχε χαλάρωση των μέτρων στην χώρα, με αποτέλεσμα κάποιοι να βρεθούν θετικοί στον κορωνοϊό. Καταγγελίες που οδήγησαν την κυβέρνηση της Ιταλίας να επιβάλλει γρήγορα τεστ COVID-19 για τους ταξιδιώτες που επιστρέφουν από την Ελλάδα, την Ισπανία, την Κροατία και τη Μάλτα (Τουχτίδου,Orlandi,2020). Είναι η ίδια εποχή που η χώρα μοιάζει να «ξυπνά» από το ξέγνοιαστο καλοκαίρι και να επανέρχεται ο φόβος του κορωνοϊού. Αιτία, η αύξηση των κρουσμάτων που διαπιστώνεται στη Βόρεια Ελλάδα και σε άλλες περιοχές στη χώρα, έστω και αν τότε τα κρούσματα δεν ξεπερνούσαν τα 300. Ένα success story που «ξεθώριαζε» δίνοντας τη θέση του σε νέα μέτρα και έναν ασυνείδητο φόβο, που επιβεβαιώθηκε με την επιστροφή της ενημέρωσης από την Πολιτική Προστασία. Ένας φόβος που για πολλούς ελεύθερους επαγγελματίες, αλλά και εργαζόμενους στον ιδιωτικό τομέα, «μετατράπηκε» σε εφιάλτη, μιας και επηρεάζει άρδην τη βιωσιμότητα της επιχείρησής τους, καθώς και την ποιότητα ζωής τους.

Προφανώς και οι οποιεσδήποτε προβλέψεις εξέλιξης της πανδημίας, έχουν ένα πρόσκαιρο χαρακτήρα, αφού είναι ο ίδιος ο άνθρωπος ενάντια στη φύση του. Μικρές νίκες, πάντα με μικρά και σταθερά βήματα, μέχρι την έγκριση των πολυπόθητων εμβολίων. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν υπάρχουν ευθύνες. Σε καμία περίπτωση όμως, η ατομική ευθύνη δεν μπορεί να αντικαταστήσει τα σημαντικά κενά στην ενημέρωση και στα μέτρα εφαρμογής που υλοποιήθηκαν.

Πριν προχωρήσουμε στη διάσταση αυτή, ανάμεσα στην ατομικότητα και τη συλλογικότητα, θα ήταν προτιμότερο να εξετάσουμε ορισμένες «πληγές», αμφότερες στα δύο επίπεδα. Η παγκόσμια οικονομία είναι ένας από τους πρώτους τομείς που επλήγησαν σημαντικά από την πανδημία, με τις προβλέψεις να είναι εξαιρετικά δυσοίωνες για το μέλλον. Είναι χαρακτηριστικό, ότι μολονότι τον Ιανουάριο του 2020, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) προέβλεπε ανάπτυξη της παγκόσμιας οικονομίας κατά 3,3% και του παγκόσμιου εμπορίου κατά 2,9%, πέντε μήνες αργότερα, τον Ιούνιο, οι αντίστοιχες προβλέψεις ήταν -4,9% και -8%. Παράλληλα, προβλέπει μείωση του ΑΕΠ κατά 8% στις ΗΠΑ, κατά 10,2% στην Ευρωζώνη και κατά 3% στις αναδυόμενες και αναπτυσσόμενες οικονομίες, σε αντίθεση με την Κίνα που εκτιμάται θετική μεταβολή ύψους +1% (capital.gr, 3.8.2020).

Σε έκθεση του Οικονομικού Επιμελητηρίου Ελλάδας (2020) τονίζονται οι απρόβλεπτες επιπτώσεις και τα πρωτόγονα χαρακτηριστικά που επιφέρει ο κορωνοϊός στην παγκόσμια οικονομία. Στην ίδια μελέτη επισημαίνονται οι κίνδυνοι που διατρέχει το ελληνικό τραπεζικό σύστημα, εξαιτίας των μη εξυπηρετούμενων δανείων, η βιωσιμότητα των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, όπου βάσει των στοιχείων του ΟΟΣΑ μπορεί να υπάρξει και κατάρρευση κατά 50% σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς και μείωση του ενεργού εργατικού δυναμικού, ιδίως των αυτοαπασχολούμενων. Είναι άλλωστε ενδεικτικό ότι τον Αύγουστο του 2020 υπήρξε μείωση 2,5% των απασχολούμενων σε σχέση με τον Αύγουστο του 2019, με τα άτομα που τίθενται σε αναστολή σύμβασης να συμπεριλαμβάνονται στο ενεργό εργατικό δυναμικό, εφόσον η διάρκεια της αναστολής είναι μικρότερη από 3 μήνες ή αν λαμβάνουν περισσότερο από το 50% των αποδοχών τους (capital.gr, 5.11.2020). Σε ανοδική πορεία κυμαίνεται η ανεργία και στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, με το δείκτη ανεργίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση να ανέρχεται στο 7,4%, πλήττοντας κυρίως τους νέους κάτω των 25 ετών και τις γυναίκες (Euronews,2020).

Τα παραπάνω όπως είναι φυσικό, έχουν άμεσο κοινωνικό αντίκτυπο στη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων, ανεξαρτήτου εθνικότητας, ηλικίας και μορφωτικού επιπέδου. Οι επιπτώσεις είναι εντονότερες στις λεγόμενες ευπαθείς, ευάλωτες κοινωνικές ομάδες τόσο σε εθνικό, όσο και σε διεθνές επίπεδο, εντείνοντας όχι μόνο την ευαλώτητά τους, αλλά και τα ποσοστά αυτών των ατόμων. Εκτιμάται ότι η παρούσα υγειονομική κρίση, προβλέπεται ότι θα οξύνει φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας, όπως είναι η φτώχεια και οι νεοάστεγοι. Φαινόμενα που η διεθνής κοινότητα κλήθηκε να αντιμετωπίσει στην πρόσφατη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, με τις επιπτώσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση να ήταν εντονότερες στις χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου.

Το 2019, το 5,6% του πληθυσμού της Ε.Ε.- 24 εκατομμύρια άνθρωποι-βρίσκονταν σε συνθήκες υλικής στέρησης. Η Βουλγαρία (19,9%), η Ελλάδα (15,9%) και η Ρουμανία (12,6%) είχαν τα υψηλότερα ποσοστά, με τις προβλέψεις να είναι περαιτέρω δυσοίωνες, λόγω της πανδημίας. Ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος για τις ευάλωτες κοινωνικά ομάδες, τις μονογονεϊκές οικογένειες, τους νέους και τα άτομα με χαμηλή μόρφωση. Οι άνθρωποι αυτοί, στερούνται βασικά αγαθά και υπηρεσίες. Ένα φαινόμενο που δεν αφορά μόνο το φτωχό πληθυσμό, αλλά και μέρος του μη φτωχού πληθυσμού. Μπορούν δηλαδή, να δυσκολεύονται να αποπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους, να αδυνατούν να καλύψουν έξοδα για διακοπές μια φορά τον χρόνο, δεν έχουν την αναγκαία θέρμανση στο σπίτι, να παρουσιάζουν έλλειψη βασικών αγαθών και οικιακών συσκευών, όπως το αυτοκίνητο, το τηλέφωνο, το πλυντήριο ή και η έγχρωμη τηλεόραση, καθώς και αδυναμία διατροφής που να περιλαμβάνει κάθε δεύτερη ημέρα κοτόπουλο, κρέας ή ψάρι (Koutsokosta,2020). Στην χώρα μας, διαπιστώνεται μία ανοδική τάση, ήδη από το 2009 –Γράφημα 1- που εξαιτίας οικονομικών δυσκολιών, πολλοί συμπολίτες μας στερούνται τουλάχιστον τέσσερα (4), από τα εννέα (9) βασικά αγαθά που προαναφέρθηκαν. Σύμφωνα με την ΕΛ.ΣΤΑΤ (2020:2) το 2019, το ποσοστό ανήλθε στο 16,2%, καταγράφοντας μείωση 0,5 ποσοστιαίες μονάδες σε σχέση με το 2018. Στο Γράφημα 2 αποτυπώνονται αυτές οι στερήσεις με την πλειοψηφία της ελληνικής κοινωνίας να αντιμετωπίζει οικονομικές δυσκολίες και αδυναμία κάλυψης αναγκαίων αγαθών, ύψους 380 ευρώ.

Γράφημα 1. Ποσοστιαία  κατανομή πληθυσμού με υλικές στερήσεις κατά ομάδες ηλικιών: 2009, 2012, 2015, 2017-2019 (πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ,2020: 1)

Γράφημα 2. Οικονομική αδυναμία κάλυψης βασικών αναγκών: 2019 (πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ,2020: 3)

Μιλώντας για τις κοινωνικές επιπτώσεις του κορωνοϊού, δεν θα μπορούσαμε να μην σταθούμε στην τηλεκπαίδευση και στην τηλεργασία, φαινόμενα που συνδέονται άρδην με τις τεχνολογικές αλλαγές και την εξάπλωση της κοινωνίας της πληροφορίας. Παρατηρώντας τα παραπάνω Γραφήματα, εύκολα τίθεται ένα ερώτημα. Η κατοχή υπολογιστή ή καλύτερα, η απροσδιόριστη χρήση δεδομένων είναι για όλους εφικτό; Σαφώς και όχι. Υπάρχουν οικογένειες που βρίσκονται στα όρια της φτώχειας, με αποτέλεσμα αυτή τη στιγμή τα παιδιά να βιώνουν ένα διαφορετικό είδος αποκλεισμού, με σαφείς επιπτώσεις σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο. Όσο για την τηλεργασία δεν πρέπει να παραλείπεται το γεγονός ότι ταυτίζεται ο χώρος της οικίας με εκείνον της εργασίας, επηρεάζοντας την ιδιωτικότητα των ατόμων, την δημιουργικότητά τους, όπως και την ίδια την κοινωνικοποίησή τους, μιας ο χώρος της εργασίας και του σχολείου, συνιστούν δευτερογενείς φορείς κοινωνικοποίησης.

Στην πραγματικότητα, ο χώρος της οικίας αναδιαμορφώνεται εκ νέου. Σύζυγοι, σύντροφοι και παιδιά ξανά «συστήνονται», μιας και καλούνται να περάσουν ένα ικανοποιητικό μέρος του χρόνου τους, ίσως και το περισσότερο, εντός του οικογενειακού πλαισίου. Οι γρήγοροι αγχωτικοί ρυθμοί της καθημερινότητας αλλάζουν περιεχόμενο και ο χώρος της οικίας, πέρα από ένα συναισθηματικό καταφύγιο που προάγει την ιδιωτικότητα και τη συντροφικότητα, μετασχηματίζεται σε ένα νέο κέντρο της κοινωνικής ζωής. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν κίνδυνοι. Αρχικά, υπάρχει ο κίνδυνος εθισμού από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα οποία σε περιόδους εγκλεισμού «αντικαθιστούν» την πραγματική κοινωνική ζωή. Με αυτή την έννοια είναι πιθανό να δούμε και φαινόμενα υπερκαταναλωτισμού στην «ψηφιακή αγορά» ή και ηλεκτρονικές απάτες, τα οποία θα μπορούσαν να ερμηνευθούν στο πλαίσιο του απομονωτισμού και της μοναξιάς που θα νιώθουν κάποια άτομα, «αναζητώντας» καταφύγιο στην αλόγιστη χρήση του διαδικτύου.

Υπάρχει επίσης ένα ικανοποιητικό ποσοστό ατόμων που θα νιώθουν «εγκλωβισμένοι» στην οικία τους, βιώνοντας μία σειρά έντονα αρνητικών συναισθημάτων. Το τελευταίο διάστημα, σε παγκόσμιο επίπεδο, παρατηρείται μία αύξηση των περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας, που πολλές φορές είναι πιθανό να οδηγήσουν και σε θανάσιμο τραυματισμό. Τα θύματα αυτά μοιάζουν εγκλωβισμένα σε ένα καθεστώς συνεχόμενου φόβου, ανασφάλειας και θυματοποίησης. Σε αυτό το σημείο, θα ήταν άτοπο να μην γίνει αναφορά σε όλα εκείνα τα άτομα που συμβιώνουν μόνα τους, δίχως κάποιο αγαπημένο πρόσωπο κοντά τους και ιδίως για όλους εκείνους τους ηλικιωμένους που βρίσκονται σχεδόν ένα χρόνο «εγκλωβισμένοι» στα σπίτια τους, φοβούμενοι την τυχόν μόλυνσή τους.

Υπό αυτές τις συνθήκες, δημιουργούνται έντονα αρνητικά συναισθήματα σε όλες τις ηλικιακές ομάδες, οι οποίες βιώνουν «πρωτόγνωρες» καταστάσεις που έρχονται σε αντίθεση με τις μέχρι πρότινος παγιωμένες κοινωνικές συμπεριφορές, πρότυπα και αντιλήψεις. Μελέτες επισημαίνουν τον κίνδυνο αύξησης του επιπολασμού των αγχωτικών και συναισθηματικών διαταραχών στο γενικό πληθυσμό, όπως και την επιβάρυνση της σωματικής υγείας, μιας και πολλοί συμπολίτες μας αποφεύγουν τις προληπτικές εξετάσεις, καθώς και τις τακτικές επισκέψεις στο γιατρό τους, εξαιτίας του κορωνοϊού. Με λίγα λόγια, διαπιστώνεται μία κλιμάκωση της κοινωνικής ανασφάλειας και φόβου, το οποίο επιβεβαιώνεται και από την έρευνα της διαΝΕΟσις (2020), όπου η αβεβαιότητα είναι το κυρίαρχο συναίσθημα για το 20,7% των συμμετεχόντων, με μόλις το 8,5% να δηλώνει αισιόδοξο και το 55,4% να δηλώνει ότι «η ψυχολογική μου διάθεση είναι χειρότερη από ό,τι πριν από την πανδημία». Η εικόνα αυτή οφείλεται σε μεγάλο βαθμό, στη μη σωστή ενημέρωση του κοινού και και στον τρόπο προβολής του ιού από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Είναι ενδεικτικός ο τρόπος προβολής των ηλικιωμένων, ως εξαιρετικά ευάλωτοι στον κορωνοϊό, καθόλη αυτή την περίοδο, όπως και η πρόσφατη στοχοποίηση των νέων, ως «απερίσκεπτοι και ανεύθυνοι που διασπείρουν τον κορωνοϊό στη γιαγιά και στον παππού», μία προβολή που είναι πιθανό να συντελέσει σε φαινόμενα κοινωνικού αυτοματισμού.

Τι έμαθα και τι δεν έχω μάθει ακόμα…

Ένα από τα πρώτα πράγματα που έμαθα από τη στιγμή εκδήλωσης αυτής της υγειονομικής κρίσης ήταν το R0, ο δείκτης εκείνος που δείχνει το βαθμό αναπαραγωγής/ μετάδοσης της νόσου στο γενικό πληθυσμό· πόσους δηλαδή άλλους ανθρώπους, μολύνει ένας φορέας του ιού. Ένας άλλος δείκτης, είναι και το Rt. Είναι ο δείκτης που εκφράζει τον αριθμό των ατόμων που μπορεί να μολύνει ένα κρούσμα, ενώ εφαρμόζονται παρεμβάσεις για τον περιορισμό της μετάδοσης της νόσου. Γνώσεις, οι οποίες ακόμη συμπληρώνονται κάθε μέρα, έπειτα από τις ανακοινώσεις του ΕΟΔΥ για τον ρυθμό εξάπλωσης της νόσου στη χώρα.

Κάτι ακόμη που έμαθα; Είναι ότι δεν χρειάζεται να είσαι ειδικός για να μιλήσεις για μία πανδημία –ή όπως υποστηρίζουν πολλοί συμπολίτες μας, «για μία άλλη γρίπη». Αρκεί απλά να μπεις σε επιλεγμένα site, να γίνεις μέλος σε συγκεκριμένες σελίδες στο Facebook και να «ξεσκονίσεις» οποιαδήποτε θεωρία συνωμοσίας είχες ακούσει μικρός. Από την ομάδα Έψιλον και τους Ολύμπιους Θεούς, μέχρι και τα δίκτυα 5G. Θεωρίες, ιστορίες, μύθοι που αναδεικνύουν για ακόμη μία φορά τη δημιουργικότητα και τη μοναδικότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου, χαρακτηριστικά που είναι απαραίτητα και για την «έξοδο» από την παρούσα κατάσταση.

Τι με λυπεί όμως; Η επιφυλακτικότητα και η ανασφάλεια σε μία κοινωνία που επί αιώνες χαρακτηρίζεται από εξωστρέφεια, συντροφικότητα, πατριαρχεία και φιλότιμο. Πράγματι, ο ελληνικός λαός γνωρίζει ακριβώς τη σημασία της οικογένειας και δη του παππού και της γιαγιάς, πρόσωπα που στήριξαν καθοριστικά πολλές οικογένειες στο πλαίσιο της πρόσφατης οικονομικής κρίσης, όπως και την έννοια «φιλότιμο». Πέρα όμως, από το σχολιασμό των κρουσμάτων και τις ανακοινώσεις μέτρων, δεν έχω αντιληφθεί κάποια συντονισμένη δράση της ελληνικής πολιτείας για ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού. Δράσεις στις οποίες δεν θα πρωταγωνιστούν λοιμοξιολόγοι, παθολόγοι και επικοινωνιολόγοι, αλλά κοινωνικοί επιστήμονες που θα εξηγούν στον κόσμο και θα είναι ταυτόχρονα δίπλα του, μέσα από τις κρατικές δομές, με σκοπό να διαχειριστούν το όποιο ψυχολογικό και συναισθηματικό αντίκτυπο. Επιστήμονες, που θα είναι υπεύθυνοι να «προετοιμάσουν» την ελληνική κοινωνία για μία νέα κοινωνική πραγματικότητα και θα «γεφυρώσουν» τις διάφορες γενιές μεταξύ τους, δίχως στοχοποιήσεις και στιγματισμούς. Δράσεις που απαιτούν πρωτίστως συλλογική ευθύνη και όχι μόνο απλώς ατομική ευθύνη, διότι ο άνθρωπος δεν παύει να είναι απλώς ένα κοινωνικό ον, ο οποίος ευτυχώς ή δυστυχώς αυτοπροσδιορίζεται μέσα στην κοινωνία του.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Capital.gr (2020a), ΙΝΣΕΤΕ: Μεγάλες οι επιπτώσεις της πανδημίας στην παγκόσμια οικονομία, 3.8.2020. Διαθέσιμο στο https://www.capital.gr/oikonomia/3472355/insete-megales-oi-epiptoseis-tis-pandimias-stin-pagkosmia-oikonomia.

Capital.gr (2020b), ΕΛΣΤΑΤ: Στο 16,8% το εποχικά διορθωμένο ποσοστό ανεργίας τον Αύγουστο του 2020, 5.11.2020. Διαθέσιμο στο https://www.capital.gr/oikonomia/3493068/elstat-sto-16-8-to-epoxika-diorthomeno-pososto-anergias-ton-augousto-tou-2020.

Euronews (2020), ΕΕ: Άνοδος της ανεργίας για πέμπτο μήνα, 1.10.2020. Διαθέσιμο στο https://gr.euronews.com/2020/10/01/ee-anodos-tis-anergias-gia-pempto-mina.

Kathimerini.gr (2020), Daily Telegraph: Παράδειγμα προς μίμηση η ψύχραιμη συμπεριφορά των Ελλήνων, 26.3.2020. Διαθέσιμο στο https://www.kathimerini.gr/society/1070861/daily-telegraph-paradeigma-pros-mimisi-i-psychraimi-symperifora-ton-ellinon/.

Koutsokosta, E. (2020), Οι συνέπειες της πανδημίας στις πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες στην Ευρώπη, 3.6.2020. Διαθέσιμο στο https://gr.euronews.com/amp/2020/06/03/oi-sinepeies-tis-pandimias-stis-pio-evalotes-koinonikes-omades-stin-evropi.

Naftemporiki.gr (2020), Bild: Η Ελλάδα ασφαλής προορισμός για καλοκαιρινές διακοπές, 23.4.2020. Διαθέσιμο στο https://www.naftemporiki.gr/finance/story/1592475/bild-i-ellada-asfalis-proorismos-gia-kalokairines-diakopes.

ΔιαΝΕΟσις (2020), Πανελλαδική Έρευνα Κοινής Γνώμης για την Πανδημία του Κορωνοϊού – 2ο κύμα, Οκτώβριος 2020. Διαθέσιμο στο https://www.dianeosis.org/wp-content/uploads/2020/10/Covid-19_September_V.13-10-20.pdf.

ΕΛ.ΣΤΑΤ (2020), Υλική Στέρηση και Συνθήκες Διαβίωσης: Έρευνα Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικοκυριών: Έτος 2019 (Περίοδος αναφοράς εισοδήματος: Έτος 2018), Δελτίο Τύπου, Πειραιάς, 19 Ιουνίου 2020. Διαθέσιμο στο https://www.statistics.gr/documents/20181/80ddfcbf-d614-0313-e35c-4f29dcd06b5b.

Οικονομικό Επιμελητήριο της Ελλάδας (2020), Μελέτη της Επιστημονικής Επιτροπής του Οικονομικού Επιμελητηρίου της Ελλάδας για τις Επιπτώσεις της Πανδημίας στην Ελληνική Οικονομία και προτάσεις για την επόμενη μέρα στο σύνολο της οικονομίας αλλά και στους κυριότερους κλάδους, Μάιος 2020. Διαθέσιμο στο https://oe-e.gr/wp-content/uploads/2020/05/oee-26-5.pdf.

Τουχτίδου, Σ., Orlandi, G. (2020), Ιταλία: Υποχρεωτικά τεστ για όσους επιστρέφουν από Ελλάδα, 14.8.2020. Διαθέσιμο στο https://gr.euronews.com/2020/08/13/italia-ypoxreotika-test-gia-osous-epistrefoun-apo-ellada.