Η «ηρωική» επιστροφή των reality show

Γράφει η Μαρία Μουζάκη,

Κοινωνιολόγος, MSc, Υποψήφια διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

   Το 2020 θα μπορούσε να περιγραφεί και ως το έτος cocooning. Ένα όρος που χρησιμοποιήθηκε από τον πρωθυπουργό, κατά το πρώτο διάγγελμά του για τον κορωνοϊό, με σκοπό να περιγράψει το «άραγμα» στο σπίτι. Μία τακτική, που υπό το πρίσμα των μέτρων κοινωνικής προστασίας, «έκανε» το cocooning να μοιάζει με μία διαδικασία διαλογισμού, προσωπικής συζήτησης με τον εαυτό σου. Πως λοιπόν μπορούσες να περάσεις ποσοτικό, αλλά και «ποιοτικό» χρόνο με τον εαυτό σου; Μα φυσικά παρακολουθώντας τηλεόραση στον καναπέ, με μικρά διαλείμματα «ξεμουδιάσματος», περπατώντας μέχρι κάποιο άλλο δωμάτιο.

   Σαφώς και υπήρχαν αρκετά άτομα που διάβασαν και βιβλία. Πολλοί βρήκαν κάποιο χόμπι. Άλλοι ολοκλήρωσαν εργασίες, που είχαν αφήσει εδώ και χρόνια, όταν κάποιοι συμπολίτες μας, ανέπτυξαν τις δημιουργικές τους ικανότητες, κάνοντας μικρές ανακαινίσεις στο σπίτι τους. Διάφορες δραστηριότητες, με τις οποίες φιλοδοξούσαν να «καλύψουν» τον ελεύθερο χρόνο τους και να περάσουν ευχάριστες στιγμές με το οικογενειακό τους περιβάλλον, με το οποίο «γνωρίζονταν» εκ νέου, έπειτα από ένα μακρύ διάστημα αποστασιοποίησης, λόγω των γρήγορων και αγχωτικών ρυθμών της καθημερινότητας. 

   Υπάρχει όμως κάτι που ενώνει τις οικογένειες μεταξύ τους, αλλά και τις παρέες. Ποιο είναι αυτό; Η παρακολούθηση ενός κοινού ψυχαγωγικού προγράμματος, κάποιας σειράς ή μίας ταινίας, σε μία ίσως συνδρομητική πλατφόρμα· μία αγορά, που αναπτύσσεται ραγδαίως τα τελευταία χρόνια, ιδίως στην «εποχή του εγκλεισμού», όπου οι συνδρομές παρουσίασαν εντυπωσιακή αύξηση. Την ίδια ώρα, υπάρχει και η «κλασική τηλεόραση», όπου μέσα από μία σειρά προγραμμάτων επιδιώκει να αυξήσει την τηλεθέασή της, όπως και τα έσοδά της. Δίπλα στις ενημερωτικές και ψυχαγωγικές εκπομπές, υπάρχει και η ελληνική μυθοπλασία, μετά από αρκετά έτη, καθώς και ξένες σειρές, ώστε να διατηρούν αμείωτο το ενδιαφέρον του τηλεθεατή. Παρόλα αυτά, υπάρχει ακόμη μία συγκεκριμένη μερίδα του πληθυσμού που μένει ανεκπλήρωτη. Ένα κενό που έρχονται να καλύψουν τα διάφορα ριάλιτι σόου, τα οποίο μολονότι υπήρχαν σε κάθε τηλεοπτική χρονιά, φέτος ίσως ήταν η χρόνιά τους, εξαιτίας του «πληθυσμού» τους που φιλοξενούνται στην ελληνική τηλεόραση.

Λίγα λόγια για την ιστορία των ριάλιτι….

   Τα ριάλιτι σόου αρχίζουν να εμφανίζονται αρχές της δεκαετίας του 1990, αν και ήταν η δεκαετία του 2000, όπου απέκτησαν μεγάλη ακροαματικότητα και φανατικό κοινό σε όλο τον κόσμο. Ήταν η εποχή που εκπομπές όπως το Big Brother και το Survivor, «απεγκλωβίστηκαν» αρκετά γρήγορα από την εθνική εμβέλεια και έγιναν παγκόσμια τηλεοπτικά προγράμματα, με τα εκάστοτε εθνικά κανάλια να «μάχονται» για το ποιο θα τα φιλοξενήσει.

   Στοιχεία ριάλιτι τηλεόρασης μπορούμε να βρούμε και σε άλλες εκπομπές στο παρελθόν, όταν κρυφές κάμερες συνόδευαν αρκετά δημοφιλή πρόσωπα στην καθημερινότητά τους, τα οποία στη συνέχεια ονομάστηκαν ντοκιμαντέρ. Η εκπομπή Candid Camera, η οποία προβλήθηκε για πρώτη φορά το 1984, θεωρείται πρόδρομος των ριάλιτι. Η εκπομπή έκανε πλάκες σε ανυποψίαστους περαστικούς, καταγράφοντας τις αντιδράσεις τους, οι οποίες προβάλλονταν, προκαλώντας κύματα γέλιου στο κοινό. 

   Από τότε μέχρι σήμερα, οι τηλεθεατές έχουν γνωρίσει ένα πλήθος παρόμοιων εκπομπών, έχοντας άλλοτε μεγάλη επιτυχία και άλλοτε όχι. Όσον αφορά τη χώρα μας, ποιος μπορεί να ξεχάσει το «Big Brother 1», όπου την Πρωτοχρονιά του 2002, κατέγραψε τα υψηλότερα ποσοστά τηλεθέασης στην ιδιωτική τηλεόραση, με τον κόσμο να ανυπομονεί να δει ποιος θα ήταν ο νικητής. Ορισμένα από τα ριάλιτι σόου που ακολούθησαν είναι το «Bar», το «Fame Story», το «Super Idol», το «Dream Show», το «Survivor», η «Φάρμα», το «Master Chef», το «Next Top Model» και το «The Wall», όπου αξίζει ξεχωριστή μνεία μιας και ήταν εκείνο το ριάλιτι που μας σύστησε το Γογουλίνι και τη Ρούλα Βροχοπούλου, προσωπικότητες που απασχόλησαν ιδιαίτερα τις τότε μεσημεριανές εκπομπές!

   Υπήρξαν βέβαια, πολλά άτομα με ταλέντο που αναδύθηκαν μέσα από αυτές τις εκπομπές, όπως και προσωπικότητες από το χώρο του θεάματος, οι οποίες δεν δίστασαν να λάβουν μέρος σε πολλές από αυτές τις εκπομπές, δείχνοντας την αρχική, θερμή υποδοχή της ελληνικής κοινής γνώμης. Στη συνέχεια των ετών, τα ριάλιτι σόου έμοιαζαν να έχουν μπει στο πάγο μέχρι το 2017, όπου δειλά-δειλά επανεμφανίζονται στην ελληνική τηλεόραση, διεκδικώντας εκ νέου μία σημαντική μερίδα του τηλεοπτικού κοινού.  

Γιατί είναι τόσο δημοφιλή τα ριάλιτι σόου;

   Η ριάλιτι τηλεόραση είναι ένα είδος τηλεοπτικού προγράμματος, που «υποτίθεται» ότι πραγματεύεται δραστηριότητες και σχέσεις, όπως εξελίσσονται στην πραγματική ζωή, για αυτό άλλωστε δεν υπάρχουν σενάρια και επαγγελματίες ηθοποιοί. Δίνει δε την ευκαιρία στους τηλεθεατές να είναι εκείνοι που θα αποφασίσουν την παραμονή ή όχι του κάθε παίκτη στο παιχνίδι. Μία δυνατότητα που επιτρέπει στον τηλεθεατή να παρακολουθεί καθημερινά τη ζωή κάποιων ατόμων και να μπορεί να ασκεί κριτική ελεύθερα, δίχως να κρύβεται πίσω από κοινωνικές νόρμες και πρέπει. 

   Στην πραγματικότητα, η ριάλιτι τηλεόραση έχει αποκτήσει φανατικό κοινό σε όλο τον κόσμο, το οποίο επιβεβαιώνεται και από τους πολυετείς κύκλους συγκεκριμένων δημοφιλών εκπομπών. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο, ότι τα σύγχρονα ριάλιτι δεν επικεντρώνονται απλώς στη συνύπαρξη ορισμένων άγνωστων ατόμων μέσα σε ένα σπίτι. Προβάλλουν ακόμα και οικογένειες, όπου σε πολλές περιπτώσεις το κοινό παρακολουθεί όχι μόνο ιδιωτικές, προσωπικές στιγμές, ίσως και δραματικές καταστάσεις που βιώνει η οικογένεια, αλλά και την ίδια την ανατροφή των παιδιών.  Η διαδικασία αυτή μοιάζει να εξοικειώνει τον τηλεθεατή με αυτά τα άτομα, έστω και αν υπάρχουν βασικές δομικές διαφορές μεταξύ τους. Ένα concept- σενάριο εκπομπής-που παλαιότερα θα θύμιζε σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Θυμηθείτε, το αίσθημα που σας άφηνε η ταινία «The Truman Show» του 1998 και σκεφτείτε πώς αισθάνεστε σήμερα, με τη ριάλιτι εκπομπή «Keeping Up with the Kardashians», που βρίσκεται ήδη στη στον 19 κύκλο.

   Κατά καιρούς έχει διατυπωθεί ένα σύνολο θεωριών που επιχειρούν να προσδιορίσουν για ποιο λόγο η ριάλιτι τηλεόραση είναι τόσο δημοφιλή. Μελετητές συσχετίζουν την ανάγκη ικανοποίησης βασικών αναγκών και επιθυμιών με την παρακολούθηση αυτών των εκπομπών. Τα άτομα προτιμούν να παρακολουθούν εκπομπές που ικανοποιούν αυτές τις ανάγκες και επιθυμίες, που έχουν περισσότερο ανάγκη. Άνθρωποι δηλαδή, που έχουν έντονα κίνητρα για κοινωνικοποίηση, ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για εκπομπές που απεικονίζουν ομάδες ή περιλαμβάνουν περιεχόμενο συναφή με διασκέδαση και φιλία. Αντίστοιχα, όσοι βιώνουν εκδικητικά συναισθήματα, επιθυμούν να παρακολουθούν προγράμματα με επιθετικό περιεχόμενο. Άλλοι ερευνητές προβάλλουν την ανθρώπινη περιέργεια, όπως και την ικανοποίηση άλλων ψυχολογικών αναγκών ως εκείνους τους παράγοντες που παρακινούν τα άτομα να παρακολουθήσουν αυτές τις εκπομπές (Reiss,Wiltz,2004).

   Δεν πρέπει επίσης να παραλείπεται ότι στη συντριπτική πλειονότητα των ριάλιτι εκπομπών, πρωταγωνιστούν απλοί, άσημοι άνθρωποι, με τους οποίους μπορεί να ταυτιστεί ο μέσος τηλεθεατής. Το γεγονός αυτό επιτρέπει στους τηλεθεατές να παρακολουθήσουν τη ζωή «φυσιολογικών ανθρώπων» και όχι πάντα υπό φυσιολογικές συνθήκες. Μία δυνατότητα που στην καθημερινότητά μας, θα ήταν σχεδόν αδύνατη και θα χαρακτηριζόταν ως ηδονοβλεψία. Η προσέγγιση αυτή αφορά την οπτική γωνία της «κλειδαρότρυπας». Σύμφωνα με την καθηγήτρια εγκληματολογίας Ε. Λαμπροπούλου (2020), τα ριάλιτι είναι τα πιο εθιστικά τηλεοπτικά προγράμματα, ακριβώς επειδή καλύπτουν τις ηδονοβλεπτικές επιθυμίες των τηλεθεατών, οι οποίοι φαίνεται να ανήκουν σε συγκεκριμένες ηλικιακές ομάδες. Παράλληλα, τα ριάλιτι μοιάζουν να είναι ένας επιπλέον τρόπος διαφυγής του μέσου τηλεθεατή από τα όποια προβλήματά του. Μία θέση που περιγράφει χαρακτηριστικά ο Charles Wright Mills, ο οποίος ισχυρίζεται ότι τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης δημιουργούν έναν «κόσμο ψυχικά αναλφάβητων»· άτομα ανίκανα να αντιληφθούν τα προβλήματά τους αλλά και να αναλογιστούν στα επίκαιρα και σοβαρά ζητήματα της εποχής τους και της κοινωνίας που ζουν.

Ποιες είναι οι επιπτώσεις σε κοινωνικό και ατομικό, προσωπικό επίπεδο

   Η προβολή ενός τηλεοπτικού προγράμματος που δίνει την ευκαιρία στον οποιοδήποτε, να εισέλθει στη ζωή ενός ατόμου όλο το 24ωρο, όπως και η ταυτόχρονη έκθεση ενός ατόμου, που σχεδόν «απογυμνώνεται» μπροστά στις κάμερες, προκειμένου να «κερδίσει» ένα διάστημα αναγνωρισιμότητας, δημιουργεί μία αμφίδρομη κατάσταση με σημαντικές κοινωνικές και πολιτισμικές επιπτώσεις. Εάν τώρα αναλογιστούμε τη διάχυτη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και τις πρακτικές που προωθεί η σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα, τότε δεν θα ήταν υπερβολή να ειπωθεί ότι για πολλά άτομα η συμμετοχή σε ένα ριάλιτι είναι εκείνος ο τρόπος που θα τους διασφαλίσει ένα λαμπρό μέλλον. Είναι ο δρόμος που θα τους δώσει πρόσβαση σε ένα πλήθος ευκαιριών, ένας τρόπος να εισέλθουν στη σόουμπιζ ή ακόμα και να γίνουν οι επόμενοι influencers. Είναι όντως έτσι; Πρόκειται για ένα δρόμο «στρωμένο» με ροδοπέταλα ή υποκρύπτεται μία διαφορετική αλήθεια;

   Μιλώντας για τη σύγχρονη κοινωνία και τις νέες συνθήκες που διαμορφώνει, θα μπορούσαμε να «δανειστούμε» την προσέγγιση του Αμερικανού κοινωνιολόγου Ρ. Μέρτον περί ανομίας. Ο Μέρτον επηρεασμένος από την θέση του Γάλλου κοινωνιολόγου E.Durkheim, αναφέρθηκε στην ένταση, τη διάσταση που υπάρχει ανάμεσα στους σκοπούς και στα μέσα που χρησιμοποιεί ένα άτομο για να τους επιτύχει. Στη σύγχρονη κοινωνία ο αποδεκτός σκοπός είναι η υλική επιτυχία, ο οποίος απαιτεί σκληρή δουλειά, αυτοπειθαρχία και μόρφωση. Υπάρχουν ωστόσο κάποιοι που επιλέγουν να χρησιμοποιήσουν άλλα αντισυμβατικά μέσα για το πετύχουν, όταν άλλοι μπορεί να αμφισβητούν γενικώς αυτό το σκοπό και τα όποια μέσα. 

   Η πλειοψηφία των ριάλιτι παικτών επιδιώκουν την υλική επιτυχία, η οποία σαφώς και μπορεί να επέλθει μέσα από νέες εμπειρίες. Το γεγονός αυτό άλλωστε επιβεβαιώνεται από το ότι πολλά ριάλιτι ανέδειξαν αξιόλογους καλλιτέχνες, οι οποίοι συνεχίζουν να βρίσκονται στη σκηνή. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλες οι προσπάθειες στρέφονται με επιτυχία. Παρά τις προσπάθειες αρκετών παικτών, είδαν τα φώτα της δημοσιότητας να «σβήνουν» αρκετά γρήγορα και να επιστρέφουν στην κανονικότητά τους. Προφανώς και το όποιο ταλέντο διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην μετέπειτα επαγγελματική σταδιοδρομία του ατόμου. Δεν πρέπει όμως, να υποβαθμίζονται οι συνέπειες της συνεχούς έκθεσης αυτών των ατόμων, η οποία «ανοίγει» διάπλατα την πόρτα σε μία κριτική, όχι πάντα θετική, με αντίκτυπο στην προσωπική και κοινωνική ζωή αυτών των παικτών.

   Υπάρχει ένα σύνολο παραδειγμάτων που πολλοί παίκτες και ενώ βρίσκονταν στο παιχνίδι, είδαν να εκτίθεται αρνητικά η προσωπική τους ζωή, επηρεάζοντας άμεσα το οικογενειακό και οικείο περιβάλλον τους. Δεν ήταν λίγες εκείνες οι φορές, που πολλές ψυχαγωγικές εκπομπές, προχώρησαν στην αποκάλυψη και δημοσιότητα καλά κρυμμένων μυστικών. Η αποκάλυψη αυτών των προσωπικών γεγονότων, σε συνδυασμό με την απότομη δημοσιότητα, δημιουργούν συχνά έντονα αγχωτικά συναισθήματα με πιθανή την εμφάνιση ψυχοσυναισθηματικών διαταραχών, ενώ δεν πρέπει να υποτιμάται ο κίνδυνος εκδήλωσης αυτοκτονικού ιδεασμού. Εκτιμάται ότι πάνω από 36 παίκτες έχουν βάλει τέλος στη ζωή τους και τουλάχιστον 800 άτομα έχουν λάβει ψυχολογική υποστήριξη· στοιχεία που δεν απεικονίζουν την πλήρη εικόνα, μιας και δεν αναφέρονται τα περιστατικά εκδήλωσης ψυχοσυναισθηματικών διαταραχών (ethnos.gr, 19.2.2020).

   Πέρα από τις όποιες επιπτώσεις στους παίκτες, τα ριάλιτι έχουν και κοινωνικό αντίκτυπο. Για πολλούς νέους, τα ριάλιτι είναι συνώνυμο της επιτυχίας και της αποδοχής που αναζητούν. Τα πρότυπα ομορφιάς, μόδας, καθώς και οι συμπεριφορές που προβάλλονται μέσα από αυτά αποτελούν ένα χάρτη, μία πυξίδα για τι θα πρέπει να φορούν, πώς να φερθούν στις κοινωνικές τους επαφές και ούτω καθεξής. Δεν είναι μάλιστα τυχαίο ότι η προβολή ενός επεισοδίου είναι μία αφορμή, για «μάζωξη» της παρέας, όπως και το ότι οι εξελίξεις στα διάφορα ριάλιτι αποτελούν την προσφιλή θεματολογία παιδιών που βρίσκονται στην εφηβεία. 

   Μέσα σε αυτό το πλαίσιο είναι εξαιρετικά πιθανό να αναπτυχθούν φαινόμενα εθισμού, μιμητισμού και υπερκαταναλωτισμού. Φαινόμενα που απομακρύνουν τους νέους από την πραγματικότητα και τους στόχους τους, ιδίως αυτούς που απαιτούν κόπο και επιμονή. Η πνευματικότητα αντικαθίσταται από το εφήμερο και τον υλισμό, γεγονός που εγείρει από μόνο του προβληματισμούς περί της παιδείας που θέλουμε για τις επόμενες γενιές.

   Επιπλέον, η ριάλιτι τηλεόραση δεν μένει ανεπηρέαστη από τις όποιες κοινωνικές παθογένειες. Με αυτή την έννοια, η όποια προβολή της διαφορετικότητας δεν συμβάλλει ουσιαστικά στην αποδοχή της. Αντίθετα, αναπαράγονται και διαιωνίζονται στερεοτυπικές αντιλήψεις, οδηγώντας ένα ικανοποιητικό μέρος της κοινής γνώμης, ανεξαρτήτου ηλικίας, όχι μόνο στην αποδοχή τους, αλλά και στην υιοθέτηση ακραίων και αρνητικών συμπεριφορών, θεωρώντας ότι είναι το φυσιολογικό, σωστό, αφού προβάλλονται από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης.

Μπορούμε να κάνουμε κάτι;

   Η πολυδιάσταση και πολυσύνθετη λειτουργία των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα είναι κάτι που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί από κανέναν. Ο ρόλος τους έγκειται στο ότι αποτελούν έναν από τους κύριους διαμορφωτές της κοινής γνώμης και έναν από τους βασικούς φορείς κοινωνικοποίησης, με τη δράση τους να βαίνει διαρκώς αυξανόμενη.

   Η ριάλιτι τηλεόραση δεν παύει να αποτελεί ένα άλλο προϊόν του χώρου της διαφήμισης, μέσω του οποίου τα κανάλια επιχειρούν να αυξήσουν την τηλεθέασή τους και κατ’ επέκταση τα έσοδά τους. Όσον αφορά δε τον χώρο της διαφήμισης, τι καλύτερο από το να διαφημίζονται προϊόντα σε απευθείας μετάδοση, όλο το 24ωρο, μέσω απλών καθημερινών ανθρώπων, κοντά στο πρότυπο του μέσου τηλεθεατή-καταναλωτή.

   Δεν παύει όμως, το συγκεκριμένο προϊόν να έρχεται να «καλύψει» ένα κενό, που έχει αφήσει η ίδια η κοινωνία και να ανταποκρίνεται στις νέες ανάγκες και ήθη που δημιουργούνται. Είναι ο στόχος της υλικής επιτυχίας που προάγει η σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα και «επιβεβαιώνεται» μέσα από τον υπερκαταναλωτισμό και τον άκριτο καριερισμό. Είναι η ίδια κοινωνία που «κατακρίνει» την πνευματικότητα, χαρακτηρίζοντάς την γραφική και «αναζητά» σενάρια συνωμοσίας, για να αποφύγει τα πραγματικά, καθημερινά και κοινωνικά προβλήματα. Είναι άλλωστε μία αδυναμία της ανθρώπινης φύσης να καταφεύγει σε «αποδιοπομπαίους τράγους», προκειμένου να «εκλογικεύσει» αλλά και να μεταφέρει τις ευθύνες σε κάποιον άλλο, ποιο αδύναμο και τι καλύτερο, όταν κάποιος συμπολίτης «απογυμνώνεται» μπροστά στις κάμερες.

   Εάν και θα ακουστεί τετριμμένο, είναι στο χέρι μας τόσο ατομικά, όσο και συλλογικά να «απεγκλωβιστούμε» από αυτού του είδους τα προγράμματα και κυρίως από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις που προβάλλουν. Προφανώς και η λύση δεν είναι μόνο στην αλλαγή καναλιού. Θα πρέπει το ίδιο το άτομο να ενεργοποιηθεί και να συμβάλει αποφασιστικά στη βελτίωση της κοινωνικής και πνευματικής του κατάστασης, που θα τον βοηθήσουν σε μία γενικότερη κριτική στάση και χειραφέτηση, απαραίτητα προσόντα στην καθημερινότητά του. Η κοινωνία θα πρέπει επίσης, να ενισχύσει την παιδεία της, η οποία δεν περιορίζεται μόνο στο χώρο του σχολείου. Μέσα από ειδικά σχεδιασμένες δράσεις στην κοινότητα, θα δίνεται η δυνατότητα στον πολίτη, να «απομακρυνθεί» από τον καναπέ του, να καλλιεργήσει –και να κατακτήσει-δεξιότητες και ικανότητες, που θα ενισχύουν την κοινωνικότητά του. Τέλος, είναι η ίδια η Πολιτεία υπεύθυνη για το είδος της κοινωνικής κουλτούρας που θέλει να κληρονομήσουν οι επόμενες γενιές. Υπό αυτές τις συνθήκες, θα πρέπει να ελέγχονται τα προβαλλόμενα προϊόντα από τα ΜΜΕ και να μην διστάζει να προχωρήσει σε αυστηρές κυρώσεις, όταν αναπαράγονται φαινόμενα στιγματισμού και στερεοτυπικών αντιλήψεων, τα οποία εντείνουν τον κίνδυνο της περιθωριοποίησης, όπως και τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Reiss, S., Wiltz, J. (2004), Why people watch reality TV, Media Psychology 6: 363-378.

Λαμπροπούλου, Ε. (2020), Γιατί βλέπουμε reality shows; 12.9.2020 Διαθέσιμο στο https://www.athensvoice.gr/media/677975_giati-vlepoyme-reality-shows».

Ethnos.gr (2020), Προβληματισμός για τα ριάλιτι μετά την αυτοκτονία της Καρολάιν Φλακ, 19.2.2020. Διαθέσιμο στο https://www.ethnos.gr/kosmos/89461_problimatismos-gia-ta-rialiti-meta-tin-aytoktonia-tis-karolain-flak.